• Kendinizi tanımaya, özelliklerinizi keşfetmeye başlayabilirsiniz/çalışabilirsiniz. İlgi alanlarınız neler? Güçlü yönlerinize bakabilirsiniz. 
• Yetenekli/becerikli olduğunuz alanlara odaklanabilirsiniz.
• Kendinize dair olumlu, destekleyici bir dil (evet biliyorum kendinizi daha çok eleştiriyorsunuz :)) geliştirebilirsiniz. 
• Öz güveninizi arttırmanın bir yolu da fiziksel ve zihinsel sağlığınıza önem göstermektir. Sağlıklı bir yaşam tarzınız, beden ve ruh sağlığınızın iyi oluşu kendinize daha güven duymanızı sağlar. Gerektiği yerde profesyonel destek alabilirsiniz. (Doktor, Psikoterapi desteği gibi) 
• Kendinize ulaşılabilir ve gerçekçi hedefler koyabilirsiniz. Küçük adımlar sizi ileriye taşıyacak olanlardır, amaçlarınıza ulaştıracaktır. Başarılarınızın sevincini yaşayın. Sonuçlardan ziyade sürecinize odaklanın. 
• Çevrenizi gözden geçirebilirsiniz. Sizi destekleyen kişilerin olduğu güvenli alanınız olsun. Toksik/yıkıcı ilişkilerinize tekrar bir göz atmalısınız.
• Yukarıda da bahsettiğim gibi hatalar yapabilirsiniz, bu çok normal, hatalara bakış açınızı değiştirin. Hatalar ve başarısızlıklar öğrenme deneyimi olamaz mı?
• Beden dili önemlidir. Dik durma, göz teması kurma, ses tonunuzun sakinliği sadece iletişimde karşı taraf için değil kendiniz için de çok önemlidir. Beden ve ruh bir bütündür.
• Nelere ihtiyaç duyduğunuzu (duygusal, sosyal vs.) fark edin ve kendinize değer vermeye, saygı duymaya konsantre olun. 

• Biyolojik yatkınlık: Beyindeki serotonin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği, dürtü kontrol sorunlarına yol açabilir.
• Çevresel etkenler: Sosyal çatışmalar, iş yerindeki baskılar ve kişisel travmalar öfkeyi tetikleyebilir (Novaco, 2016).
• Öğrenilmiş davranışlar: Aile ve çevrede gözlemlenen agresif davranış kalıpları, öfke sorunlarının yerleşmesine neden olabilir.

• Ani öfke patlamaları: Küçük olaylar karşısında aşırı tepkiler verme.
• Gizli öfke: Öfkeyi bastırarak uzun süre sonra ani patlamalar yaşama.
• Kronik öfke: Sürekli olarak sinirli ve huzursuz olma hâli.

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişinin öfkeyi tetikleyen düşünce kalıplarını fark etmesine ve değiştirmesine yardımcı olur (Beck, 2011).
• Rahatlama teknikleri: Nefes egzersizleri ve meditasyon, stresi azaltarak öfkeyi kontrol altında tutmayı sağlar (Novaco, 2016).
• Sosyal destek: Aile ve arkadaş çevresinin desteği, bireyin öfkesini yapıcı bir şekilde ifade etmesini kolaylaştırır.
• Yaşam tarzı düzenlemeleri: Düzenli egzersiz ve yeterli uyku, stresin azalmasına ve öfkenin yönetilmesine katkıda bulunur.

1. Beck, A. T. (2011). Cognitive Therapy of Personality Disorders. Guilford Press.
2. Deffenbacher, J. L. (2011). Cognitive-behavioral conceptualization and treatment of anger. Cognitive and Behavioral Practice, 18(2), 212-221. https://doi.org/10.1016/j.cbpra.2009.12.004
3. Novaco, R. W. (2016). Anger and psychopathology. In The Wiley Handbook of Violence and Aggression (Vol. 2, pp. 1-16). Wiley Blackwell.

• Aşırı gergin ruh hali
• Kan basıncının artması
• Nefes alışverişlerinindüzensizleşmesi
• Kalp atışında hızlanma
• Adrenalin miktarında artış
• Bir kişiye/nesneye yöneliksaldırgan davranışlar
• Sözlü saldırıda bulunma

• Kirlenme/ Bulaş Korkusu: Herhangi bir kirin ya da virüsün kendisine bulaşacağı korkusudur. Kişi kapı kolundan veya tuvaletlerden bile virüs kapabileceği korkusunu yaşamaktadır. 
• Kuşku Obsesyonları: Emin olamama ile bağlantılıdır. Bir işi yapıp yapmadığın düşünüp kuşku duyarlar. 
• Simetri, Düzen Obsesyonları:  Bireyin her şeyin sırasında olması ve düzgün bir şekilde yerli yerinde olması gerektiğini hissetmesi ve düşünmesiyle ilgili obsesyonlardır. Resimlerin, kitapların ve havluların aynı hizada bulunması, eşyaların yerli yerinde olması ve yazısının çok iyi olması gerektiği gibi düşüncelerdir (Yılmaz, 2018).
• Cinsel Obsesyonlar: Aileden veya arkadaşlardan, tanımadığı biri ile ilgili cinsel düşüncelerinin olması, eşcinsellikle ilgili düşünceler, çocuklarla ilgili cinsel düşüncelere kapılmayla ilişkili obsesyonlardır. Görülme sıklığı %13-26 arasındadır  (Yılmaz, 2018).
• Saldırganlık Obsesyonları: Bireyin çevresindekilere veya kendisine zarar vereceği, öldüreceği, utanılacak bir şeyi gerçekleştirmekten korktuğu, şiddet içeren imgeleri düşünmesi nedeniyle korku duymasıyla ilişkili obsesyonlardır. Yaygınlığı %10-20 arasındadır (Yılmaz, 2018).
• Dinsel Obsesyonlar: Kişinin inandığı dinde haram sayılan durumların istemsizce kişinin zihnine yerleştiğini düşünmesidir. 
• Somatik Obsesyonlar: Kişinin tedavisi zor olan hastalıklara yakalanmış olma ihtimali üzerine düşünmesidir.

• Yıkama/Temizleme: Kişi bulunduğu alanların pis olduğunu düşünmektedir ve temizleme davranışları geliştirmektedir.
• Kontrol: Kişinin aslında sevdiği insanların güvenliği için geliştirdiği kompulsiyon türüdür. Örneğin kişi ütünün fişini çekip çekmediğini defalarca kontrol etmektedir.
• Sayma: Herhangi yapılan bir şeyi tekrarlayıcı olarak belli bir sayıya ulaşıncaya   kadar gerçekleştirmektir. 
• Düzenleme: Belli bir simetri oluşturma ihtiyacıdır. 
• Sormak/İtiraf Ettirmek: Güvence arayışı içerisinde olup sürekli soru sorulmasıdır. 

• Trikotilomani: Yoğun stres altında olunan zamanlarda kişinin vücudundaki tüyleri rahatlama amacıyla yolmasıdır. 
• Beden Dismorfik Bozukluğu: Kişi bedeninde devamlı bir kusur arayışı içinde olmasıdır.
• Deri Yolma Bozukluğu: Dermatolojik bir sıkıntı olmadan kişinin cildini yolması, kazıması, sıkması olarak karşımıza çıkmaktadır.
• İstifleme Bozukluğu: Değeriyle ilgili olmaksızın kişinin nesneleri saklaması, biriktirmesi ve atmak istememesidir. 

1. Üncüer, Ö. F. (2014). Yetişkin bağlanma biçimleri ile obsesif-kompulsif bozukluk arasındaki ilişkinin incelenmesi: Psikoterapi uygulamasına bir örnek: Ayna Klinik Psikoloji Dergisi, 1 (1), 26-40.
2. Yılmaz, B. (2018). Obsesif Kompulsif Bozukluk Tedavisinde Güncel Yaklaşımlar. Lectio Scientific, 2 (1), 21-42.

Mit 2: Herkesin Biraz OKB si Vardır

Gerçek: Günlük hayatta düzenli veya titiz olmaya yönelik bazı eğilimlerimiz olabilir; ancak bu OKB anlamına gelmez. OKB, beynin belirli işlevlerini etkileyen, ciddi bir ruhsal sağlık sorunudur. OKB tanısı almış bireyler, kontrol edemedikleri takıntılardan muzdariptir ve bu durum onların günlük yaşamını büyük ölçüde olumsuz etkiler.

Mit 3: OKB Hastaları "Kontrolü" Ele Alabilir

Gerçek: OKB belirtileri, sadece “kendine hakim ol” gibi tavsiyelerle kontrol edilebilecek türden değildir. OKB, beynin kimyasını etkileyen ve bilinçsizce meydana gelen tekrarlayıcı bir döngüdür. OKB’li bireyler, davranışlarını mantıkla durdurmak isteseler de, kompulsiyonlarını engellemek çoğu zaman zordur. Tedavi ve terapi yardımı olmadan belirtiler daha da artabilir.

Mit 4: OKB Tehlikeli veya Şiddet İçerikli Bir Bozukluktur

Gerçek: OKB nin bazı türleri tehlikeli veya şiddet içerikli obsesyonlarla (örneğin, zarar verme korkusu) ortaya çıkabilse de, OKB hastalarının çoğu, bu düşünceleri uygulamaktan korkar ve kendine veya başkalarına zarar vermek istemez. Aslında, bu tür obsesyonlar en fazla kaygıya yol açan takıntılar arasında yer alır, çünkü OKB hastaları bu düşünceler nedeniyle daha fazla endişe duyarlar.

Mit 5: OKB’nin Tedavisi Yoktur

Gerçek: OKB tedavi edilebilir bir bozukluktur. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve özellikle Maruz Kalma ve Tepki Önleme (ERP) tedavi yöntemleri OKB semptomlarını azaltmada etkili olabilir. Ayrıca, bazı durumlarda ilaç tedavisi de ek bir destek sağlar. Tedavi, kişilerin OKB ile baş etme becerilerini geliştirmesine ve yaşam kalitelerini artırmasına yardımcı olabilir.

Mit 6: OKB Sadece Yetişkinleri Etkiler

Gerçek: OKB, çocuklarda ve ergenlerde de ortaya çıkabilir. Çocuk yaşta başlayan OKB, tedavi edilmediğinde bireyin yetişkinlik hayatında da devam edebilir. Erken tanı ve tedavi, çocukların takıntı ve kompulsiyonlarını daha iyi yönetmelerini sağlayabilir ve gelişim süreçlerinde büyük fark yaratabilir.

Mit 7: OKB’li Biri “Mükemmelliyetçidir”

Gerçek: OKB, mükemmeliyetçilikten çok daha fazlasıdır. OKB’li bireylerde, kontrol dışı ve sürekli tekrarlayan düşüncelere karşı duyulan rahatsızlık hakimdir. Bu durum mükemmeliyetçilikten farklı olarak, ciddi bir içsel sıkıntı ve kaygı yaratır. Mükemmeliyetçilikten ziyade, OKB hastalarının yaptığı şey, kendilerini güvende hissetmek için kontrol edemedikleri düşüncelere karşı belirli davranışlara başvurmaktır.

Sonuç

OKB hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak, toplumda bu bozuklukla yaşayan bireylere karşı daha anlayışlı ve duyarlı olmamızı sağlar. OKB, basit bir takıntı veya alışkanlık değildir; bireyin yaşamını etkileyen ciddi bir ruhsal sağlık sorunudur. Bu mitlerin gerçek yüzünü öğrenmek, OKB’nin daha doğru anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. OKB hakkında doğru bilgileri yayarak, bu bozuklukla yaşayan kişilerin destek almasına ve farkındalığın artmasına yardımcı olabiliriz.

1. Okul başarısızlığı: okumayı sökememe, yavaş veya hatalı okuma, yazı hataları, matematiksel becerilerde zayıflık 
2. Zeka düzeyi: normal sınırlarda veya normalin üzerindedir. 
3. Aktivite düzeyi: genellikle hareketlidirler. 
4. Dikkat sorunları: Dikkatleri hemen dağılabilir. Odak problemi yaşarlar. 
5. Görsel veya işitsel algı problemleri 
6. Sosyal ve duygusal sorunlar: Okuldaki başarısızlık, ders çalışma ve öğrenme motivasyonunu olumsuz yönde etkiler. Başarısızlık duygusu ,özgüvenin düşmesine neden olabilir.
7. Zaman algısında sorunlar: zamanı karıştırırlar, dün- bugün, önce- sonra kavramlarını karıştırırlar. Saati zor öğrenirler. 

• Anlayışlı Olmak: öğrenme güçlüğünün bir engel değil bir farklılık olduğunu anlamak önemlidir. 
• Sabırlı Olmak: öğrenme süreci herkes için farklıdır. Özgül öğrenme güçlüğü olan bireylerin daha fazla zamana ve farklı yaklaşımlara ihtiyaç duyabileceğini hatırlamak önemlidir. 
• Duyarlı Olmak: bireyin duygusal ihtiyaçlarını anlamak ve desteklemek önemlidir. Özgül öğrenme güçlüğü özgüven ve motivasyon sorunlarına yol açabilir.
• Uygun Stratejileri Geliştirmek: öğrenme güçlüğünün  türüne göre uygun öğretim yöntemleri ve destekleyici araçlar kullanmak önemlidir. 
• Çevre Oluşturmak: öğrenme güçlüğü olan bireyin  öğrenme ve gelişme için güvenli ve destekleyici bir ortak oluşturmak önemlidir.  
• Eğitim ve Farkındalık: özgül öğrenme güçlüğü hakkında bilgi edinmek ve farkındalık oluşturmak, bireylere daha iyi destek sağlamamıza destek olur. 

• Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda erken tanı oldukça önemlidir. Tedavi içinaltın dönem olarak bilinen dönem okul öncesi veya okulun ilk yıllarıdır. Erkenyaşta tanı konulup tedavi sürecine başladığı durumlarda iyileşme oranı oldukçayüksektir. (Not: Elbette bu durum ilerleyen yaşlarda konulan tanıların aslaiyileşme göstermediği anlamına gelmemektedir. Erken tanı durumlarında yalnızcasüreç daha hızlı ilerlemekte ve semptomların azalma oranının daha fazla olduğubilinmektedir.)

• Beyindeki kimyasal dengesizliklerden kaynaklanan nöropsikolojik bir bozukluk olan DEHB’iniyileşme sürecinin en önemli basamağı ilaç tedavisidir. Yapılan birçok bilimselaraştırma göstermektedir ki beyindeki dopamin ve nöropinefrin gibinöroadrenalinlerin salınımı ve miktarı DEHB ile ilişkilidir. Bu enzimlerinmiktarlarının dengelenebilmesi adına psikiyatrist eşliğinde reçete edilmesi vetakibinin yapılması oldukça önemlidir.

• Ebeveyn desteği özellikle çocukluk döneminde görülen DEHB için oldukça önemlidir.Ebeveynin eleştirel/suçlayıcı/uyarıcı şekilde davranmayıp bunun geçici vetedavi edilebilir bir süreç olduğunu bilmesi önemlidir. Bu süreç iyileşmebaşlayana kadar sabır gerektiren bir süreçtir.

• Ebeveynlerin bu süreçte DEHB’nu ciddiye alması önemlidir. Rakibi ciddiye alıp iyileşmeüzerine çaba sarf etmek sürecin en önemli parçalarındandır.

• Çocuklara baş etme sürecinde destek olmaya çalışırken nasihat odaklı olmamak çokönemlidir. DEHB olan bir çocuk için nasihat dinlemek hem zor hem de kaygıvericidir. Çoğu zaman bu çocuklar bilişsel bir sorunları olmadığı için neyapması gerektiğini halihazırda biliyor fakat yalnızca davranışlarını kontroledemiyorlardır. Ebeveynleri tarafından sürekli yapması gerekenlerin söylenmesionları yalnızca daha kusurlu, suçlu ve kaygılı hissettirecektir.

• Bol bol spor ve aktiviteye yönlendirin. Hiperaktivite ihtiyacının sağlıklıalternatiflere yönlendirmesi kişinin hem psikolojik gelişimi ve özgüveni hem dedikkatini yönlendirmeyi öğrenebilmesi adına oldukça önemlidir.

• DEHB multidisipliner anlamda ele alınması gereken bir bozukluktur. Bu nedenle okulile iş birliği içinde olmak ve süreç/patoloji hakkında eğitimcilerin bilgisahibi olduğundan emin olmak tedavi sürecinin önemli bir parçasıdır. Çocuğunokulda zorlandığı kısımlarda bunun yetersizlik/başarısızlık ileilişkilendirilmeden destekleneceğinden emin olunan eğitmenler ile süreciilerletmek ve sınıf içinde öğrenme ortamını DEHB’li öğrenciye uygun halegetirmek adına okul ile iş birliği içinde olmak gerekmetedir.

• DEHB’in en zorlayıcı olduğu zamanlar yaşamsal dengenin sağlanamadığı anladır. Düzeniuyku, sağlıklı beslenme, egzersiz, iyilik halini destekleyici aktivitelereyönelme (Örneğin sanat aktiviteleri) ve stres yönetimini destekleyiciçalışmalar yapma (Öğrneğin yoga ve meditasyon) gibi yaşam tarzı değişiklikleribeyinde salgılanan enzimleri dengeleyeceği için doğal birer iyileştiricidir.DEHB yaşayan kişilerin dengeli yaşam sürmesi bu açıdan oldukça önemlidir.

• DEHB tanısı almış birçok kişi yaşadığı zorlanma veya etiketlenmelerden dolayı birçokpsikolojik belirti ile de baş etmek zorunda kalmaktadır. Stres yönetimindezorlanma, karamsarlık, düşük benlik saygısı, kaygı bozuklukları, depresyon veyasosyal ilişkilerde zorlanmalar bunlardan başlıcasıdır. Bu gibi belirtileringörüldüğü durumlarda kişinin psikoterapi alması öz düzenleme becerilerinigeliştirme, problem çözme becerilerini arttırma ve dürtüsel davranışlarınıalternatif yollara yönlendirmeyi öğrenme adına çok kıymetlidir.

• Manik Dönemler: Kişinin enerji seviyesi, özgüveni ve sosyal etkinliği artar. Ancak bu dönemlerde dürtüsel davranışlar da artabileceğinden, ilişkilerde ani tepkiler veya riskli kararlar alınabilir.
• Depresif Dönemler: Yoğun bir enerji düşüklüğü, içe kapanma ve umutsuzluk hisleri hakimdir. Bu dönemde birey, destek ihtiyacı hissedebilir ancak diğer yandan ilişkilere olan ilgisi azalabilir.

• Açık ve Şeffaf İletişim Kurmak

• Bir Destek Ağı Kurun

• Empati ve Sabır Geliştirin

• Rutinler ve Sınırlar Belirleyin

• Uzman Desteği Alın

• Kendinize ve İlişkinize Zaman Tanıyın

• Bilgi Edinin: Bipolar bozukluk hakkında öğrenmek, durumu daha iyi anlamanıza ve empati yapmanıza yardımcı olur.
• Dinleyici Olun: Yakınınız, duygularını veya düşüncelerini paylaşmak istiyorsa, onu yargılamadan dinleyin.
• Kendi Sınırlarınızı Bilin: Birine destek verirken, kendi iyilik halinizi de korumanız gerekir. Kendinize ayırdığınız zamana önem verin ve kendinizi tükenmiş hissettiğinizde yardım alın.

• Genetik Yatkınlık: Bipolar bozukluğu olan bireylerin yakın akrabalarında hastalık riskinin daha yüksek olduğu bulunmuştur (Craddock & Sklar, 2013).
• Beyin Kimyası: Nörotransmitterlerin dengesizliği, özellikle serotonin ve dopamin seviyelerindeki dalgalanmalar, hastalığın gelişiminde rol oynar (Goodwin & Jamison, 2007).
• Çevresel Stres Faktörleri: Travmalar, yoğun stresli dönemler ve kayıplar, atakları tetikleyebilir (Miklowitz, 2011).
• Yaşam Tarzı Değişiklikleri: Uyku düzeninin bozulması, madde kullanımı ve ani yaşam olayları hastalığı kötüleştirebilir (Gershon et al., 2018).

• Bipolar I Bozukluk: Şiddetli manik ataklar ile majör depresif dönemler görülür.
• Bipolar II Bozukluk: Hafif manik (hipomani) dönemler ve uzun süreli depresyon atakları içerir.
• Karma Epizod: Kişi aynı anda hem manik hem de depresif belirtiler gösterebilir (American Psychiatric Association, 2013).

• İlaç Tedavisi: Duygu durum düzenleyiciler (lityum), antidepresanlar ve antipsikotik ilaçlar tedavi sürecinde kullanılır (Geddes & Miklowitz, 2013).
• Psikoterapi: Bilişsel davranışçı terapi (BDT) ve aile terapisi, hastaların atakları tanımalarına ve yönetmelerine yardımcı olur (Miklowitz, 2011).
• Yaşam Tarzı Düzenlemeleri:

1. Uyku düzenine dikkat etmek
2. Düzenli egzersiz yapmak
3. Stresle başa çıkma yöntemleri geliştirmek

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
• Craddock, N., & Sklar, P. (2013). Genetics of bipolar disorder. The Lancet, 381(9878), 1654-1662. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(13)60855-7
• Geddes, J. R., & Miklowitz, D. J. (2013). Treatment of bipolar disorder. The Lancet, 381(9878), 1672-1682. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(13)60857-0
• Gershon, A., Johnson, S. L., & Miller, I. (2018). Chronic stressors and trauma: Predictors of mood disorders. Current Opinion in Psychology, 21, 101-105. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2017.10.003
• Goodwin, F. K., & Jamison, K. R. (2007). Manic-depressive illness: Bipolar disorders and recurrent depression. Oxford University Press.
• Grande, I., Berk, M., Birmaher, B., & Vieta, E. (2016). Bipolar disorder. The Lancet, 387(10027), 1561-1572. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)00241-X
• Miklowitz, D. J. (2011). The bipolar disorder survival guide: What you and your family need to know. Guilford Press.

1. Ebeveyn Benlik
2. Çocuk Benlik
3. Yetişkin Benlik

• Fobiler
• Depresyon
• Anksiyete (Kaygı)
• Bağımlılıklar
• Cinsel Problemler
• Uyku Problemleri
• Travma Sonrası Stres Bozuklukları
• Panik Bozukluk
• Psikosomatik Ağrılar

• Umutsuzluk duygusu
• Sosyal aktivitelerde bulunma isteğinin kaybı
• En küçük bir durumda bile sinirlilik
• Devamlı yaşanan hayal kırıklığı hissi
• Uykusuzluk ya da aşırı uyuma
• İştah değişiklikleri – Depresyonda sıklıkla karşılaşılan iştah bozuklukları kilo kaybına neden olur ama aksi şekilde kilo alımı da görülebilir
• Huzursuzluk – Örneğin; çeşitli takıntıların meydana gelmesi ya da kendine devamlı kendini yoracak işler bulma
• Yorgunluk ve enerji kaybı – En küçük hareketlerden bile yorgunluk duyma, her şeyi yapmaya karşı hissedilen bir üşengeçlik
• Değersizlik ya da suçluluk duygusu yaşama – Geçmişteki hataları yeniden düşünme ve bazı şeylerin eksik ve hatalı gittiğine kendini inandırma
• Ölümü sık düşünme – Bu kimi zaman intihar düşüncesine kadar gidebilir
• Açıklanamayan fiziksel sorunlar – Sebepsizce meydana gelen ve uzun süreler tekrarlayan bel ve kol benzeri ağrılar.

• Yardım istemekten çekinmeyin – Hasta yakınınızın bakımı için yardım ve destek istemek için bakımdan bıkana kadar beklemeyin. Kendinizi bu işten sıkılmayacak şekilde bakıma adayın. Diğer aile bireylerini ya da profesyonel yardım veren kuruluşları da işin içine katın ve kendinize kaldırabileceğinizden fazla yük yüklemeyin.
• Kendi yükümlülükleriniz belirleyin – Hasta yakınınız için neler yapacağınızı ya da neleri yapmakta güçlük çekeceğinizi önceden tespit edin. Neleri yapamayacağınızı önceden düşünüp bilmek karşılaşacağınız durumlar karşısında kendinizi daha az çaresiz hissetmenize yardımcı olur.
• Diğer ilişkilerinizi unutmayın – Zamanınızın çoğunu hasta yakınınız ile geçirmek sizi sosyal çevrenizden koparabilir. Bir sosyal çevreniz arkadaşlarınız ve dostlarınız olduğunu unutmayın. Sevdiklerinizin yanınızda olduğunu bilmek ve görmek size kendinizi daha güçlü hissettirecek ve size umut verecektir.
• Kendiniz için zaman ayırın – Dinleneceğiniz ya da eğleneceğiniz aktiviteler içinde yer alın. Sevdiğiniz türde bir film izleyin bir arkadaşınızın doğum günü partisine katılın ya da arkadaşlarınız ile belli geceler rutin görüşmeler organize edin. Spor ya da yoga gibi fiziksel aktiviteler de stresinizi azaltmaya yardımcı olacaktır.
• Pozitif kalın – Sevdiğiniz birine yardımcı olmak onun hayatında önemli olumlu değişimlere neden olmak size büyük bir manevi olgunluk katacaktır. Depresyonu önlemek için yaptığınız için ne kadar büyük bir iyilik olduğunu düşünüp kendiniz ile gurur duyun.

• Çalışmasına rağmen derslerinde başarılı olamayan
• Çok hareketli ve sık yaralanan çokça kaybolan
• Günlük hayatta veya sınavlarda zamanını ayarlamakta zorlanan (Örneğin sürekli geç kalma sınav sorularını yetiştirememe…)
• Günlük işlerini sıraya koymakta zorlanan
• Dikkatini sürdürmekte ve toparlamakta zorlanan

• Normalden daha sık ev iş ilişki değiştiren kişiler
• Çabuk unutan ve toplantılarına/sosyalliğine dikkatini vermekte zorlanan
• Sık sık kazalara maruz kalan
• İş hayatından veya akademik hayatında beklenen performansı sergileyemeyen
• Yoğun dikkat gereken işlerde sıkılganlık yaşayan
• Üniversite sınavı KPSS gibi süreçlere hazırlanırken hangi alanlarda zorlandığını keşfetmek isteyen

• Stresi düşürmek
• Bağışıklık sistemini güçlendirmek
• Düşüncelerimiz ve duygularımızın daha sağlıklı iletişim kurmasını sağlamak
• Daha sağlıklı bir kalp ve dolaşım sistemi kurmak iltihaplanmanın düşmesi

1. Duygusal Belirtiler: Endişe, sıkıntı hissi, korku duyma, çabuk ürkme kendini yetersiz/değersiz/güvende değilmiş gibi hissetme aşırı alınganlık, sinirlilik hali şeklinde ifade edilebilir.
2. Düşünsel Belirtiler: Özgüven eksikliği, unutkanlık, karamsarlık, gelecek ile ilgili olumsuz inanışlar zihnin sürekli dolu olması hissi dikkati toparlamakta zorlanma şeklinde ifade edilebilir.
3. Davranışsal Belirtiler: Kara almakta zorlanma, kekeleme/konuşma zorluğu, aşırı yüksek sesli gülme veya ani sinirlenme nedensiz ağlama sonuçlarını düşünmeden hareket etme diş gıcırdatma, sigara, alkol kullanımında ani artış şeklinde ifade edilebilir.
4. Bedensel Belirtiler: Aşırı terleme, kalp atım hızında artış, boğaz/ağız kuruluğu, çabuk yorulma, sürekli uyumak isteme, bağırsak problemleri, mide ağrısı/sancısı/bulantısı bedende bir nedene bağlı olmayan ağrılar iştahta değişiklikler şeklinde ifade edilebilir.

1. Zaman Yönetimi: Kendi kapasitesine ve kişilik özelliklerine uygun zaman yönetme programları geliştirme konusunda başarılı olan kişilerin potansiyellerini açığa çıkarmasının daha muhtemel olduğu bilinmektedir. Bu sebeple zaman yönetimini kişisel ihtiyaçlarımıza göre planlama becerisi kaygı düzeylerimizi dengeleme hususunda oldukça işlevseldir. Örneğin yağmur nedeniyle planlanan yürüyüş yapılamayacaksa odada egzersiz yapmak gibi alternatifleri belirlemek.
2. Aşırı Genellemeden Kaçınması: Tek bir olaydan hareketle zihnin bütüne yönelik olumsuz çıkarımlar yapması aşırı genelleme olarak ifade edilmektedir. Aşırı genelleme zihnimizin zorluklarla baş etmek için uyguladığı yanlış bir baş etme stratejisidir. Örneğin bu sınavım kötü geçti bu sene sınıfı geçemeyeceğim gibi düşünce stilleridir. Oysa işlevsel düşünce şekli bu sınavım kötü geçti ama diğer sınavlara daha iyi hazırlanabilirim şeklinde olmalıdır.
3. Kişilerarası İlişkileri Geliştirme: Kaygı yaratan durumlara maruz kaldığımızda sağlıklı ilişkilerin desteğinin süreci desteklediği bilinmektedir. Eğer stresimizin kaynağı kişilerarası bir ilişkiden kaynaklıysa yapıcı tartışma yollarına başvurmak kaygı yönetmemizi kolaylaştırmaktadır.
4. Sosyal Etkinliklere Katılma: Rutinlerimiz dışında bizi verimli ve başarılı hissettiren aktivitelerden destek almak yeni bir şeyler denemeye çalışmak ve sosyalleşmek kaygıdan uzaklaşmamız için destekleyici olabilmektedir.
5. Dengeli Beslenme ve Bedensel Aktivite: Çay kahve kakao asitli içecekler gibi bazı besinler uyanıklık ve gerginliği arttıracağı için stresi arttırıcı etkilere sahiptir.  Bedensel aktivite ise tam aksine hem keyif verici olması hem de beyindeki hormonların/enzimlerin salgılanmasını dengelediği için kaygıyı dengeleyici olabilmektedir. Bu nedenle kaygı ile baş etme sürecinde beden sağlığımıza önem vermek önemli faktörlerden biridir.
6. Zihne Vakit Ayırmak: Duygular bedenimizin en önemli sinyalleridir. İçeride bir sıkıntı olduğunu bize işaret eder. “Neye ihtiyacım var? Nasıl hissediyorum? Ne düşünüyorum? Ne yapmak bana iyi gelebilir?” gibi içsel konuşmalar veya gevşeme egzersizleri gibi destekleyici çalışmalar yapmak kendimizi tanıma ve kaygı yönetme sürecimiz için iyileştirici olabilmektedir.

1. Disleksi: Okuma, konuşma ve okuduğunu anlama bozukluğu
2. Disgrafi: Yazılı anlatım ya da şekilleri kopyaetmede zorluk
3. Diskalkuli: Sayısal beceriler ve dört işlemyapmada zorlanma

• Renk, sayı,önce-sonra, ön-arka kavramlarını ayırt etmekte zorluk
• Şekillerinbenzerlik ve farklılıklarını karıştırma
• Desenleri yada nesneleri sınıflandırmakta, gruplandırmakta zorlanma
• Dil gelişimindegecikme, kelimeleri doğru telafuz edememe, konuşurken harf atlamaları
• Düğmeilikleme, ayakkabı bağlama, makas kullanma gibi el-göz koordinasyonu gerektirenbecerilerde zorlanma
• Çizilenherhangi bir şekli kopya etmekte sıkıntılar
• İp atlama,bisiklete binme gibi koordinasyon kurmakta güçlük
• Sözelkomutları karıştırma, kuralları anlamakta zorluk

• Düzensiz elyazısı veya oldukça yavaş yazma
• Belliharfleri veya kelimeleri eksik, fazla, yanlış ya da ters yazma
• Yinelenen yazımkuralları hataları (noktalama işaretlerini yanlış kullanma, küçük-büyük harfyazmada hata)
• Toplama,çıkartma vb aritmetik sembolleri kavramakta güçlük, dört işlem yapmaktabelirgin zorlanmalar
• Kelimeler arasıboşluk bırakmama ya da hatalı yerlerde boşluk bırakma
• Saatkavramını öğrenmede zorluk
• Yer- yönbecerilerinde sıkıntılar
• Gün, ay, yılveya bir öykünün başı/sonu gibi zamansal sıralamaları karıştırma
• Sık eşyakaybetme, düzen sağlamakta zorlanma, aşırı dağınıklık gibi organize olmadagüçlükler
• Dikkat ve konsantrasyonsorunları

• Burnunuzdan yavaşça nefes alın ve dört saniye boyunca nefesinizi tutun.
• Ardından, nefesinizi sekiz saniye boyunca ağızdan yavaşça verin.
• Bu egzersizi birkaç dakika boyunca tekrarlayın.

• Kalp Çarpıntısı: Göğüste çarpıntı ya da kalbin hızla atması hissi.
• Nefes Darlığı: Hava açlığı ya da boğulma hissi.
• Terleme: Genellikle avuç içlerinde ya da tüm vücutta yoğun terleme.
• Titreme: Vücudun farklı bölgelerinde titreme ya da sarsılma.
• Göğüs Ağrısı: Göğüste basınç hissi veya ağrı, bu da kalp krizi korkusuna yol açabilir.
• Mide Bulantısı: Mide bulantısı veya karın ağrısı.
• Baş Dönmesi: Baş dönmesi, sersemlik veya bayılacak gibi hissetme.
• Soğuk ya da Sıcak Basması: Vücutta ani sıcaklık değişimleri.
• Kontrolü Kaybetme Korkusu: Kişinin kontrolü kaybedeceği veya çıldıracağı hissi.
• Ölüm Korkusu: Yoğun bir ölüm korkusu.

• Genetik Yatkınlık: Ailede panik atak veya panik bozukluk öyküsü olan kişilerde panik atak geliştirme riski daha yüksek olabilir.
• Beyin Kimyası: Beyindeki kimyasal dengesizliklerin, özellikle serotonin gibi nörotransmitterlerin panik ataklarla ilişkili olabileceği düşünülmektedir.
• Yoğun Stres ve Travmalar: Büyük bir stres kaynağı ya da travmatik bir olay panik atağın tetiklenmesine neden olabilir.
• Fobiler: Bazı durumlar veya nesneler (örneğin kalabalık yerler, kapalı alanlar) panik atakları tetikleyebilir.
• Sağlık Sorunları: Bazı fiziksel sağlık sorunları (örneğin kalp problemleri veya hipertiroidizm), panik atak belirtilerine benzer semptomlara neden olabilir.
• Madde Kullanımı: Alkol, kafein veya bazı ilaçların kullanımı panik atakları tetikleyebilir.

1. Tolerans gelişimi: Tekrarlı kullanım sonucu madde etkisinin zamanla azalması ve bireyin maddeden istenen etkiyi elde etmesi amacıyla madde alınımını artırması.
2. Yoksunluk sendromu: Madde alımının azalması veya kesilmesi sonucunda kullanılan maddeye özgü yoksunluk belirtilerinin yaşanması.
3. Madde kullanımının amaçlanandan daha uzun süre ve daha fazla miktarda olması. 
4. Başarısız bırakma girişimlerinin varlığı.
5. Maddeyi temin etme, maddeyi kullanma, maddenin oluşturduğu etkileri deneyimleme ve bu etkilerin sonlanmasını sağlama gibi madde ile ilgili etkinliklere ayrılan zamanın çok olması.
6. Sosyal, mesleki ve/veya akademik alanlarda sorumluluklarının yerine getirilememesi sonucunda işlevselliğin bozulması. 
7. Birçok alanda yaşanan işlevsellik kaybına rağmen madde kullanımını sürdürme.

• Zamanla artan sosyal medya kullanma ihtiyacı
• Sosyal medyayla ilgili aşırı zihinsel meşguliyet
• Planlanandan daha sık ve uzun kullanma
• Sosyal, kişiler arası ilişkiler, akademik ve/veya mesleki alanlarda sorumlulukların ihmal edilmesi
• Sosyal medyaya ayrılan süre ile ilgili yalan söyleme 
• Sosyal medyanın kullanılmasında olumsuz duygulardan kaçma ve/veya yaşanan problemlerden uzaklaşma amacının güdülmesi
• Günlük hayata dair birçok şeyi sosyal medya ağlarında paylaşma isteği
• Kullanımı denetim altına almada başarısız girişimler
• Sosyal medya kullanımının azalması ya da kesilmesi durumunda kaygı, sıkıntı, huzursuzluk veya öfke gibi duyguların yaşanması internet/sosyal medya bağımlılığını işaret etmektedir. 

• Fiziksel etkiler arasında baş ağrısı, göz rahatsızlıkları, kas ve eklem ağrıları, duruş bozuklukları yer alır. 
• Duygusal etkiler kapsamında ise özellikle sosyal medya platformlarında takip edilen kişiler ile bireyin kendi yaşamını kıyaslaması sonucunda bireyin olumsuz duygulanımlar yaşamasına, kimi zaman ise yetersizlik hissine sebep olabilir. 
• Yeme bozuklukları, bireyin sosyal medyada daha fazla zaman geçirmek amacıyla öğünleri atıştırmalıklarla geçirmesi sebebiyle ortaya çıkabilir.
• Uyku düzeninin bozulması ve uyku veriminin azalması ise gece geç saatlere kadar süren kullanım sonucunda hormonal dengenin bozulmasıyla oluşan bir etkidir.
• Fiziksel ve psikolojik etkiler, beraberinde sosyal alanlardaki işlevselliğin düşmesine de sebep olabilmektedir. Dolayısıyla, sosyal medyanın bilinçli bir denetimle kullanılması büyük önem taşımaktadır. 

• Bebeğinize sürekli aynı kişiler baksın.
• Geceleri de dahil olmak üzere bol bol fiziksel temas kurun.
• Bir günden uzun süren ayrılıklardan kaçının.
• Ayrılıklar sırasında bebeğinizin güvenli tanıdık sıcak biriyle kalmasını sağlayın.
• Bebeğinizin ihtiyaçlarını hemen karşılayın.
• Bebeğinizle duyarlı ve sevgi dolu bir ilişki kurun.
• Bebeğinizi hiçbir zaman yalnız başına ağlamaya bırakmayın.
• Stres boşaltmak için ağladığında bebeğinizi kucağınıza alın, empati gösterin ve dinleyerek kabul edin.
• Bebeğinizi hiçbir zaman cezalandırmayın, ona vurmayın, bağırmayın ya da onu sarsmayın.
• Stresli bir dönemden geçiyorsanız partnerinizden veya bir bakıcıdan destek almayı ihmal etmeyin.

• Yetersiz beslenme
• Yemeklerdeki ve havadaki kimyasallar
• Doğumsal sorunlar
• Duyusal bütünleme sorunlarına karşı genetik yatkınlık
• Toplumsal eğilimler

• Dokunma ve sese normal olmayan tepki
• Günlük yaşam aktivitelerinde zorluklar
• Motor planlamada zorluk çekmek
• Sürekli endişeli olma
• İlgisizlik
• Depresyon
• Farklı tepki seviyeleri
• Düşmanlıklar
• Davranış bozuklukları
• Dikkat dağınıklığı

• Yer çekimi ile etkileşimimizde önemli yeri olan uyarıları kapsar.
• Hareket edip etmediğimizi hangi yönde ne kadar hızlı olduğumuz bilgisini verir.

• Çevreden bilgi alınmasında deriden alınan uyarıları kapsar.
• El kavraması
• Vücut farkındalığı
• Sosyal beceriler
• Motor planlama
• İnce motor becerilerin gelişmesinde önemlidir.

• Gravitasyonel emniyet ve hareket esnasında kas -eklem ve beyinin birbirine uzaysal mekânsal zamansal uyumu ile ilgili uyarıları kapsar.
• Postür motor planlama ve vücut şeması gelişiminde önemlidir.
• Proprioseptif sistem geliştikçe beyinde vestibüler sistemin modülasyonu da gelişir.

• Göz hareketleri ve beynin organize olmasını sağlayan uyarıları içerir.
• Beynin her seviyesinde uygun fonksiyon için gereklidir.
• Göz, baş,boyun organizasyon yetersizliği olan çocuklarda disleksi veya okuma problemleri ortaya çıkar.

• İletişim ve kendini koruma uyarılarını kapsar.
• Havadaki ses dalgaları, iç kulaktaki işitsel reseptörleri stimüle ederek beyin sapının işitme merkezlerine uyarı gönderir.
• İşitsel duyular vestibüler sistem aracılığıyla organizasyonu sağlar.
• İşitsel duyular, görsel duyular gibi beynin birçok merkeziyle ilişkilidir.
• İşitsel duyu yetersizliğinde sosyalleşme ve akademik seviyede sıkıntı meydana gelir.

• Çocuğu bir kurala ya da bir kitaba bağlı yetiştirmeye çabalamak
• Doğum ve bakım süreci ile ilgili keskin inançlara sahip olmak (Örneğin; normal doğum yapmadan bağ kurulmaz emziremezsem bağ zedelendir vb.)
• Çocuğa ayrışma ortamı sunmamak ve ebeveyn ile bağımlı hale getirmek.
• Hiç sınır koymadan ebeveynlik yapmak (Örneğin; Ben görmedim çocuğum görsün onun her şeyi olsun)
• Babanın ebeveynlik sürecine hiç dahil olmaması

• Doğumdan öncesinden itibaren ailenin çocuğu istemesi, sürece hazırlanmak ve bebeği beklemek bağlanmanın ilk basamağıdır.
• Doğum sonrası temas (Örneğin; anne/babanın göğsüne bebeği yatırmak, kanguru ile taşımak)
• Sevgi ve şefkat ile emzirmek/emziremiyorsak sevgi ve şefkat ile beslemek ve vakti geldiğinde aynı şekilde emzirmeyi sonlandırmak
• Çocuğun duygusal ihtiyaçlarına yanıt vermek duygularını görmek/önemsemek ve duygu düzenleme becerilerinde zorlandığı dönem destek olabilmek
• Pozitif disiplin ile sınırları koruyabilmek ve sınırları öğretmek
• Güvenli bir uyku ortamı sağlamak ve hazır olduğunda şefkat ile yatağı ayırabilmek
•  Anne ve babanın ilişkisindeki dengeye, güvene, sevgiye, sınıra ve şefkate çocuğun şahit olması

• Çok önemli olamayan konularda (Örn; hangi gömleği giyeceği); Çocuğunuza Hayır! deme fırsatı tanıyın ve memnuniyetle geri çekilin.
• Daha önemli konularda (Örn; temizlik ve bakım alışkanlıkları veya çocuk parkından ayrılmaları konularında); Seçenek sunun. Oyuncu olun. İstek ve yasaklamalarınızın gerekçelerini açıklayın seçeneği yoksa isteğinizi soru cümlesi halinde belirtmeyin.
• Başka seçeneğin olmadığı çok önemli konularda ( Örn; tıbbi uygulamalar tehlikeli bir nesneyi kaldırmak); Zamanınız varsa çocuğunuzu önceden uyarın ve açıklama yapın. Kararlı ama sevecen olun. Çocuğunuzun itiraz edip ağlamasına izin verin.

• Sık sık öfkeleniyor her gün sınıf arkadaşlarıyla tartışıyorsa
• Aynı yaştaki diğer çocuklara göre daha yoğun olarak öfkeleniyorsa
• Öğretmenin sakinleştirici çabalarına yanıt vermiyor veya bağırarak onu itiyorsa
• Yaşamın her alanında öfkelenecek bir şey buluyor ve belli bir kişi ya da olay nedeniyle değil genel olarak kendini öfkeli hissediyorsa
• Olaylarla baş etme yöntemlerinde önemli değişiklikler görüyorsanız örneğin daha önce hiç sıkılmadığı şeylere öfkelenmeye başlamışsa uzman desteğine başvurmanız gerekebilir.

• Öfkesiyle baş edemeyen bir çocuğa yardım ederken ilk göreviniz niye öfkeli olduğunu anlamak ve (bunun farkında değilse) onun da anlamasını sağlamaktır. Bu da dinlemeyi bilmek demektir. Öfkeli çocuklar açık, sakin, anlayışlı ve kendini anlayacak yetişkinlere ihtiyaç duyarlar. Onu öfkelendiği için azarlamanız veya kendinize kızmanız öfkesini nasıl ifade edeceği ve nasıl sakin olacağı konusunda ona fikir vermez. Çocuğun sakin olduğu bir anda onu neyin bu kadar öfkelendirdiğini sorarak iç dünyasında hissettiği bir duygu veya kendisine söylenen bir şey ise (alay edilme gibi) bunu farketmesini sağlayarak öfkesinin kaynağına inebilirsiniz. Bazı çocuklar özellikle ergenlik öfkeleri hakkında konuşmak istemeyebilirler. Bu durumda ne yapmaya çalıştığınızı açıklamak yerine uzman yardımı isteyiniz. 
• Öfkeli bir çocukla çalışmanın asıl hedefi; kendi kırgınlık duygularına yada başkalarının sataşmalarına   vereceği  tepkilerde  her  zaman  seçim  şansının  olduğunu  ona göstermektir. Bağırmayı, vurmayı, öfke nöbetleri geçirmeyi seçebilir ya da öğretmenine ve arkadaşına neler hissettiğini söylemeyi tercih edebilir. Bu konuda onu hangi eylemin iyi sonuç doğuracağını düşünmeye teşvik edin.
• Öfkeli olmadığı anlarda ya da az da olsa sakin kalarak zor bir durumla başa çıktığında onu takdir edin.
• Belli bir süre için öfkesini dışa vurmayacağı ya da anlaştığınız şekillerde dışa vuracağı konusunda anlaşma yapın.
• Duygularını anlattığı bir günlük tutmasını önerin. Yazı yazmak zor geliyorsa resim de yapabilir.
• Kendisini öfkelendiren problemi nasıl tepkide bulunduğunu bu tepkinin ne gibi sonuçlar doğurduğunu ve problemi halletmek için iyi bir yol olup olmadığını neyin daha iyi olabileceğini anlatmasını isteyin.
• Siz de ondan beklediğiniz gibi davranın. Örneğin; yaşadığınız bir çatışmayı çözmek için öfkenizi kelimelere dökebilir ve ona asıl sorunun öfke olmadığını ifade edilme biçimi olduğunu gösterebilirsiniz.

• Kardeş kıskançlığı
• Okul korkusu
• Ayrılık kaygısı
• Davranış bozuklukları
• Öfke kontrol problemleri
• Kaygı bozukluğu
• Akran ilişkilerinde sorunlar
• Dürtü kontrol bozukluğu
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite
• Tuvalet problemleri (bezden ayrılma, alt ıslatma, tuvalet tutma vb.)
• Bağlanma sorunları
• Öz bakım beceri kazanımı
• Sınırlar ve sorumluluk bilinci
• Uyku ve yeme bozuklukları
• Sosyal fobi
• Bir yakının kaybı ve yas süreci
• Boşanma sürecinin etkileri
• Özgüven problemleri
• Travmalar

• Çocuğun iletişim becerilerini ve sosyalliğine destekler.
• Duygularını ifade etmeyi duygu düzenleme becerilerini öğrenmesini veya keşfetmesini sağlar.
• Çocuğun problemli davranışlarının azalmasını sağlar.
• Çocuğun stresle baş etmesine yardım eder.
• Okula başlama, boşanma, yeni bir kardeşin olması, tuvalet eğitimi , yas gibi kaygı faktörlerine önceden hazırlanmaya yarar.
• Duygularını dışa vurmasını veya ifade etmesini sağlar.
• İhtiyaçlarını ifade etmeyi öğrenir.
• Öz saygı gelişimini destekler.
• Öz kontrollerinin gelişmesine yardımcı olur.

• Genetik aktarımın otizminin sebeplerinden biri olduğu bilinmektedir. Bunun yanı sıra genetik yatkınlığın tek başına otizmin sebebi olduğunu söylemek yanlış bir genelleme olacaktır.
• Anne babanın ileri yaşta olması (Özellikle 40 yaş üstü ebeveynlerde görülmektedir)
• Annenin gebelik esnasında geçirdiği hastalıklar
• Doğum esnasında oksijen yetersizliğinin oluşması
• Hamileliğin öncesinden itibaren kullanılması gereken folik asit eksikliği

• Otizmli çocuklar genelde seslere veya kokuya karşı oldukça hassastır.
• Belli rutinlerinin dışına çıkmaktan keyif almazlar. Örneğin; aynı yemek aynı kıyafet aynı oyunu tekrarlamak isteği gibi
• Her şeyin alıştıkları düzende kalmasını isterler ve ufak bir değişikliğe bile karşı çıkarlar
• Tanıdık eşyalara bağlılık gösterirler.
• El sallama kendini iki yana, öne, arkaya sallama veya kendi etrafında dönme gibi özellikle heyecan anında görülen stereotipik hareketleri vardır.
• Sanata, müziğe, teknolojiye, spora ilgileri olduğu bilinmektedir hatta şaşırtıcı derecede başarılı oldukları da görülmektedir.
• Duygusal olarak değişkendirler, aniden kızabilir veya korkabilirler.
• Diğer çocuklara karşı çok ilgili değillerdir.  Sosyalleşmekte veya iletişim başlatmakta zorlanırlar.
• Göz temasları kısıtlıdır. Yakın çevre ile bağ kurma becerileri oldukça zayıftır.
• Yalnız kalmayı veya yalnız oynamayı tercih ederler. Bireysellik onlar için ön plandadır.
• Başkalarının duygularını tanıma ve anlamakta zorlanırlar.
• Aşırı hareketli olabilir veya odaklanmakta zorlanabilirler.
• Dil gelişimleri yaşı ile orantılı olmayabilir.

• Ayşe: (Eve döndükten sonra) Bir daha ailene gittiğimizde benimle daha çok ilgilenmeni bana nasıl olduğumu sormanı ve ara sıra benimle göz teması kurmanı istiyorum. Unutma biz bir çiftiz.
• Ahmet: Tamam.

• Ayşe: Senin ailene düşkün olduğunu biliyorum; bence bunda sorun yok ama biraz benimle kalmanı, elimi tutmanı istiyorum. Sadece göz teması kurarak dahi olsa iletişimde kalalım olur mu ?
• Ahmet: Tabii ki memnuniyetle.
• Ayşe: Teşekkür ederim. Ayrıca ne zaman kalkacağımızı da kararlaştıralım. Kararlaştırdığımız saatten sonra kalmak istiyorsan kalırız ama gerçekten gitmek istiyorsam buna saygı duymanı istiyorum. Ben yanına gelir ailene farkettirmeden söylerim bunu. Tamam mı?
• Ahmet: 22.00 diyelim o halde zaten yarın erken uyanmam lazım.

• Ahmet: Ailemin yanındayken seninle yeterince göz teması kuramadığımın farkındayım. Gerçekten üzgünüm. Alışık olmadığım için böyle oldu sanırım.
• Ayşe: Teşekkür ederim. Bunu söylemen benim için çok anlamlı.

• Panzehri: Nazik Bir Başlangıç Yapmak

• Panzehri: Sorumluluk Alma

• Panzehri: Kendini Yatıştırmak

• Panzehri: Kendi Duygularını ve İhtiyaçlarını Tanımlama

1. İyi Olanı Görme: Partnerler hem kendilerinde hem de bir diğerinde iyi olanı görmeye ve dile getirmeye odaklanmalıdırlar. Buradaki formül ise onay, memnuniyet, sevgi üçlüsüdür. Onay ve memnuniyet bildiren ifadeler  kişide takdir edildiği hissini uyandırır. Buradaki püf nokta takdiri kişiselleştirmektir. Örneğin; "Gömleğin çok şık." demek yerine "Bu gömlek sana çok yakışmış." demek gibi. Sevgi ise aşkın kelimeler veya davranışlar yoluyla ifade edilmesin kapsar. Dokunmak, öpmek, sevgi sözcükleri vs...
2. Önemseme: Önemsemek tutarlı ve güvenilir bir şekilde diğerinin huzuru, duyguları ve ihtiyaçlarıyla ilgilenmek anlamına gelir. Burada dikkat edilmesi gereken husus önemsemek konusunda işe kendimizden başlamak kendi ihtiyaçlarımızla ilgili farkındalık kazanmaktır.
3. Koruyuculuk: Çift demek Stan Tatkin in deyimiyle "Bir hayatta kalma ekibi olmak." demektir. Birbirini korumak; gerektiğinde diğerinin tarafını tutma ve meseleleri partnerinin bakış açısından algılama anlamına gelir. İlişkiyi korumak öncelikler konusunda bir uzlaşı noktası bulmayı ve bir bütün olarak ilişkiye hizmet edcek şekilde bunları yerine getirmeyi gerektirir.
4. Zevk Almak: Her iki partnerin de yapmaktan keyif aldığı performans kaygısı gütmediği ortak aktiviteler belirlenmelidir. Burada eğlenceli faaliyetleri başlatmak için her eşin biraz sorumluluk üstlenmesi gerekmektedir.
5. Sorumluluk: Yakın bir ilişkide her eş ilişkide işe yaramayan yönleriyle ilgili sorumluluğunu kabul etmelidir. Sağlıklı bir bağlılık, bir eşin tüm suçu üstlenmesine veya karşı tarafa yüklenmesine değil her birinin bireysel sorumluluk almasına dayanır. Sorumluluğun gelişmediği ya da az geliştiği ilişkilerde sen dili ve Mahşerin Dört Atlısı* ( J.Gottman ın ilişkideki kıyametin habercisi olarak gördüğü dörtlü: Eleştiri, Savunmacılık, Aşağılama, Duvar Örme) ndan biri olan savunmacılık sıklıkla görülür.
6. İncinmeyi Paylaşma: L Abate bir kişinin incinme duygusunu paylaşmanın en yakın davranış olduğuna inanır. Çoğu kişi incinmeyi reddederek ya da  öfke gibi başka bir duyguya dönüştürerek savunmaya geçer. İncinme duygusu bir zayıflık belirtisi gibi algılandığı için partnerle bu duyguyu genellikle  birbirinden  gizleme eğilimindedir. Bu yüzden sadece birine gerçekten güvendiğimizde ya da empatik olacağına inandığımızda incinme duygumuzu paylaşabiliriz.
7. Bağışlama: Yakın bir ilşikide hiç incinmemiş olmak pek olağan değildir. Mutlu ilişkileri ayrıcalıklı kılan sadece yakınlık değil telafi ve bağışlama örüntüleridir. Bağışlama basit bi özürle sağlanmaz; kendini ve diğerini anlayarak güven tazeleyerek mevcut problemin nedenini ve sonucunu iyi analiz ederek sağlanır.

1. Fiziksel Sınırlar: Bu sınırlar dokunma/temas ile alakalıdır. Birinin size fiziksel olarak ne kadar yakınlaşabileceğine izin verdiğiniz ve hangi temasta huzursuz hissettiğiniz ile ilgilidir. Bu sınırın aşıldığı çoğu zaman yabancı birinin sizin bedeninize fazlaca yaklaştığı anlarda belli olur.
2. Duygusal Sınırlar: Bu sınırlar bizim duygu ve düşüncelerimiz tanıma ve ifade etme ayrıca duygularımızın görmezden gelinmesine izin vermeme hakkını tanır. Duygusal sınırları koruyabildiğinin en büyük göstergesi duygularımızı ifade eden cümleler kullanmaktan geçer. Örneğin; “Bu şekilde cümleler kullandığında kendimi küçük düşmüş gibi hissediyorum.” veya “Benimle bu ses tonu ile konuşman beni değersiz hissettiriyor.” gibi
3. Kaynak/Mali Sınırlar: Bu sınırlar birine ya da bir şeye ne kadar zaman ayırmak veya ne kadar bütçe ayırmak istediğimiz üzerinden şekillenir. Bu sınırlar akşam 20.00 sonrası telefonlara bakmayıp kendine vakit ayırmak istemeniz ile şekillenmektedir. Bazen mali sınırlar, kişinin kendi dürtüsel harcamalarını fark edip durdurmaya çalışması ile yani kendi gereksiz harcamalarına sınır koyması ile de olabilmektedir.

• Kendi sınırlarınızı tanıyın ve ihtiyaç duyduğunuz sınırları netleştirin.
• Kendi ihtiyaçlarımızı sorunlarımızı görevlerimizi ve zamanımızı yönetmeyi öncelikli tutun.
• Yapabileceğinizden fazla görevi üstlenmeyin.
• Kişisel sınırlarınızı belirlerken suçlu hissetmeyin sınırlar olmadığı süre zarfında kendinizin keyifsiz olacağı seçeneği seçtiğini unutmayın.
• Sınırınızın üstünde beklentiler olduğunda “Hayır” demekte kararlı olun
• Çevrenizdeki kişilerin de bu sınırınızın netliğiniz öğrenebilmesi için sınırda tutarlı olun.
• Unutmayın ki, sınırlarınızı netleştirmek ve çevrenize bu sınırlarınızı tanıtmak süre gerektirecektir. Birden olmasını beklemeyin süreci fark etmeye odaklı olun.
• Sınırlarınız hakkında çevrenizdeki insanlar ile iletişim kurun. Çevrenizdeki kişiler sınırlarınızı zihninizden okuyamaz. Bunu ancak konuşarak belirtmeniz gerekmektedir.
• Sınır koymak veya sınırlarınızı belirlemek sizin için zor ise her zaman bir psikolog desteği seçeneği olduğunu da unutmayın. Bazı sınır problemlerinin hayatınızdaki örüntülerini yakalamak ve psikoloğunuz ile beraber alternatif yolları görmeye çalışmak oldukça destekleyicidir.

• Yalan söylemek,
• Duygu sömürüsü yapmak,
• Kendini gizlemek,
• Kurban rolünü oynamak
• Aşağılamak,
• Duygusal şiddet uygulamak,
• Mahrum bırakmak,
• Kendi hatalarını gizlemek,
• Kişinin duygularıyla ilgili kötü hissetmesi için aşırı tepkiler içeren davranışlarda bulunmak,
• Suçluluk duyusu yaratmak şeklinde sıralanabilmektedir.

• Çok fazla fedakârlık yapmak,
• Karşısındaki kişiyi ikna etmek için başka insanların desteğini almaya çalışmak,
• Kişinin davranışlarına abartılı ve yanlış nedenler sunarak yaşanabilecek olumsuzluklardan kaçınmak,
• Pasif- agresif davranışlar sergileyerek öfkeyi yansıtmaya çalışmak (Örneğin; trip atmak görmezden gelmek vb.)
• Daha sonra istediği bir şeye ulaşma amacıyla şimdi ikna olmuş gibi davranmak şeklinde ifade edilebilmektedir.

1. Suçluluk Tetikleme: Bu manipülasyon tekniği kişinin başına gelen olumsuz olaylarda kendi hatalarının sorumluluğunu almaktansa olayı karşısındaki kişinin suçuymuş gibi aktararak o kişiye suçluluk hissi uyandırmayı hedefler. Buna kurban rolünü oynamak da dahildir.
2. Zorla Yardım Alma: Manipülatör karşı tarafın ilgisini, zaaflarını veya güçlü yönlerini takip eder ve bu bilgileri karşı tarafı manipüle etmek ve kendi çıkarlarına hizmet etmek için kullanır. Bu durum genellikle karşı tarafın yardımseverliğini veya empati yeteneğini istismar etme şeklinde görülür.
3. Hile: Hile, manipülatörün gerçekte var olan durumu gizleme veya çarpıtma yoluyla karşıdaki kişiye dürüst olmayan bir tutum sergilemesidir. Manipüle etmek gerçeği çarpıtarak ya da önemli bilgileri saklayarak karşı tarafın gerçek durumu anlamasını ve buna uygun bir tepki vermesini engelleyerek gerçekleşir. Bu durum genellikle karşı tarafa yanıltıcı bilgiler verme veya belirli bir durumu abartma şeklinde görülür.
4. Kapıya Ayak Koyma Tekniği: Bu tekniği kişinin birinden büyük yardım istemeden önce yapılma ihtimali daha yüksek olan küçük bir yardım istemesi şeklindedir. Manipülasyon küçük görünen yardımı kabul eden kişinin, büyük yardıma da evet diyeceği mantığıyla uygulanmaktadır. Bu teknik en yaygın kullanılan manipülasyon araçlarından biridir.
5. Git Gide Artan Ricalar Tekniği: Bu teknik, temel olarak hedefe öncelikle kabul edebileceği nitelikte bir öneri sunulması sonrasında ise kabul edeceği noktaya kadar kişinin önerisini adım adım büyütmesi şeklindedir.
6. Yüzüne Kapıyı Çarpma Tekniği: Bu teknikte kişi karşısındaki kişiden öncelikle kabul etmeyeceğini bildiği büyük bir talepte bulunur. Karşısındaki kişi bu büyük teklifi reddettiğinde de ikinci ve daha küçük olan talebini sunar. Daha önce büyük bir talebe hayır demiş olması reddeden kişinin istekte bulunan kişiye karşı borçlu hissetmesine sebep olabilmektedir. Bu yolla manipülasyonu uygulayan taraf ikinci isteğinin kabul edilme ihtimalini artırmaktadır.

1. Sevgi bombardımanı (love bombing): Sevgi bombardımanı yani “love bombing” partnerini hızlıca etkilemek ve kendine bağlamak için yoğun şekilde ilgi ve sevgi göstermek olarak tanımlanabilir. Love bombing yapan kişi genellikle yoğun ilgisini bir anda keserek karşısındakinde kafa karışıklığına sebep olabilir.
2. Gashlighting: Romantik ilişkilerde gaslighting partnerlerden birinin karşısındakinin gerçeklik algısını yanıltarak üzerinde güç sahibi olmaya çalışması anlamına gelmektedir. En sinsi manipülasyon tekniklerinden olan gaslighting, partnerin kendi düşüncelerine gördüklerine veya bildiklerine olan inancını kaybetmesi ve manipüle eden kişinin görüşlerini benimsemesini amaçlar.
3. Kişiyi kendinden şüphe ettirmek: Partnerinin gerçeklik algısına müdahale ederek kendinden şüphe etmesine sebep olacak kontrol ve müdahale yöntemleri kullanmaktır.
4. Pasif agresif tavırlar: Karşıdaki kişiyi etkileyen bazı olumsuz davranışlar ardından partnerin “Şaka yaptım.” , “Ya sen her şeyi kişisel algılıyorsun.” gibi alaycı düzeyde yorumlar yapması.
5. Üçgen Oluşturma: Kişinin savunduğu fikri veya kendi davranışını haklı çıkarmak ve karşısındaki kişinin güvensiz hissetmesine sebep olmak amacıyla üçüncü bir kişiyi konuya dahil etmesidir. Örneğin; manipülatör “Böyle düşünen sadece ben değilim.” , “Arkadaşlarına da aynısını yapıyorsun.” gibi cümlelerle kişiyi yalnızlaştırabilir.
6. Sessiz muamele: Karşı taraf ile iletişimi keserek ve onu görmezden gelerek onun üzerinde kontrol kurmayı hedefleyen, duygusal anlamda cezalandırıcı davranışlardır.

• Çocuğunuzu suçlamayın ve kaygılarını dile getirmesine izin verin.
• Okul alışverişinde çocuğunuzun isteklerini önemseyin.
• Çocuğunuzun yaşıtlarıyla vakit geçirmesini sağlayın. Okulu sevmesinde akran eğitiminin avantajından yararlanın.
• Sorumluluk bilincini geliştirin.
• Okula gitmemek konusunda taviz vermeyin.
• Size olan bağımlılığını azaltmak amacıyla sosyal aktivite edinmesi hususunda teşvik edici olun. (spor, müzik, resim alanları gibi... )
• Öğretmeniyle iletişim halinde olun.
• Çocuğunuzu okula gönderirken uzun vedalaşmalardan kaçının.
• Okulda yeni arkadaşlar edineceğini, yeni oyunlar öğreneceğini belirterek okulun eğlenceli yönlerini ön plan çıkarın.

• Narsist kişiler ebeveyn olduğu zaman çocuklarından kusursuzu talep ederler ya da en azından kendilerini utandıracak şeyler yapmamalarını beklerler.
• Sağlıklı ebeveynler oyunda başarısız olan çocuklarından çok az rahatsız olurken narsist ebeveynler bu başarısızlık sonucunda aşağılanmış hisseder ve aşırı öfkelenir.
• Narsist ebeveynler çocuklarının kendilerinden ayrı bireyler olduğunun farkında değildir.
• Çocukların ihtiyaçları ebeveynlerin ihtiyaçlarına göre tanımlanır ve kendi ihtiyaçlarını ifade etmeye çalışan çocuklar bencil ve düşüncesiz olmakla suçlanır.
• Narsist ebeveynlerde eksik olan şey çocuklarının hissettikleri şeyi hayal etme ve onu önemseme yeteneğidir.

• Kural odaklı, cezalandırıcı, sert ve katı taleplerde bulunan ebeveynlerdir.
• Otoriter ebeveynler çocuklarından çok şey bekler ama beklentilerini çocuklara açıklamazlar
• Kurallara itaat edilmediğinde sert önlemler alırlar
• Çocukları ile problemi tartışmak yerine ceza vermeyi veya dövmeyi tercih ederler
• Kendi çocuklarının bireysel ihtiyaçlarını dikkate almadan zihinlerinde var olan şablona göre ebeveynlik yaparlar
• Yapılması istenen şeyi, çocuğun hemen yerine getirmesini bekler.

• Otoriter ebeveynin tam zıttıdır.
• Çocuklarının mutlu olmasını sınırlardan öne koyarlar
• Çocukları tarafından genellikle mükemmel ebeveynler olarak tanımlanır.
• Ebeveyn yeterince geri bildirim verici olmadığı için çocuk iyi/kötü yanlarını kendi başına keşfetmek zorunda kalır.
• İzin verici ebeveyn çocuklarının yaşamak ve dürtülerini yönetmek için kurallara ihtiyaç duymadığı yanılgısına sahiptir.

• Yaslı ebeveynle büyüyen kişiler dünyada kendilerine bir yer açsa bile mutlu hissetmeyebilirler.
• Bu kişiler kendilerini dökülmemiş bir havuz dolusu gözyaşı ile seyreltilmiş düşük oktanlı yakıtla yarıya kadar boşaltılmış dolu bir depo gibi hissederler.

• Ebeveynlerin alkol, sigara, internet, alışveriş vb. bağımlılıkları ile aşırı ilgili olması sonucu çocuğunu duygusal olarak ihmal edecek düzeyde bağlı olmasıdır.
• Bağımlı ebeveyne sahip kişiler hem duygusal olarak ihmal edilmiş hem de ebeveynlerinin sorumsuz davranışlarından ötürü travmatize olmuşlardır.
• Bağımlı ebeveynlerin hatası çift kişilikli olmalarıdır. Çocuk bu kişiliklerden hangisinin ne zaman çıkacağını önceden kestiremez.
• Ebeveynler kendi bağımlılıklarına daldığı zaman çocuklarının duygularını fark edemeyebilir ya da onlara gerçekte oldukları kişi gibi davranamayabilirler.
• Bağımlı ebeveyn ile büyümüş çocukların bu belirsizlik ile yaşaması sebebiyle yetişkinlikte kaygı bozukluğu yaşama ya da bağımlılık geliştire riskleri daha yüksektir.

• Depresif ebeveyn ile büyüyen çocuklar ebeveynlerinin bu hallerinden kendilerini suçlu görebilmektedir.
• Bunun yanı sıra ebeveynlerini üzmemek için çok fazla çaba sarf edebilir.
• Depresif ebeveyn, kendi duygusal gereksinimlerini çözümleyemediği için zaman zaman ortadan kaybolmak isteyebilir. Bu da çocuğun fiziksel olarak da ihmal edilmiş hissetmesi ile sonuçlanmaktadır.

• İşkolik kişiler, toplum tarafından olumlu bir şekilde değerlendirilse de bir ebeveyn oldukları zaman olumsuz bazı sonuçları olabilmektedir.
• İşkolik ebeveynler uzun saatler çalıştığı ve evde olduğu zaman diliminde de akıllarında işleri olduğu için çocuklarının duygu ve düşüncelerine odaklanmakta zorlanırlar.
• İşkolik bir ebeveyn ile büyüyen çocuk kendisini ebeveynin işinden daha önemsiz hisseder.
• Bu tür ebeveynler çocuklarının başarılarında da yanında olmakta zorlandığı için çocuklar kendi başarılarının önemsiz olduğu algısına kapılabilmektedirler. Bu da düşük öz güven ve öz değer algısı ile yetişmelerine yol açabilmektedir.
• İhmal edildiğini ve önemsiz olduğunu hissetmesi sebebiyle okuldan kaçma, madde/alkol kullanımı gibi riskli davranışlara yönelimin daha fazla olduğu görülmektedir.

• Ebeveynlerin evdeki özel gereksinimli çocuk ile ilgilenmek zorunda olması ebeveynin suçu olmadığı gibi ihmal edilen çocuğun olumsuz etkilenmesi ile sonuçlanabilmektedir.
• Çocuk ebeveynin halihazırda zor olan hayatını daha da zorlaştırmamak için sürekli olarak davranışlarını kontrol etme çabasına girebilmektedir.

• Mükemmeliyetçi ebeveyn çocuklarının “en iyi” olmasını isteyen ebeveynlerdir.
• Bu ebeveynler, çocuklarının notlarının 95 olmasından dahi rahatsızlık duyup 100 almasını talep eden ebeveynlerdir.
• Mükemmeliyetçi ebeveyn ihmalkar ve ihmalkar olmayan ebeveyn olarak ikiye ayrılabilir. İhmalkar olmayan mükemmeliyetçi ebeveynler çocuklarını istekleri doğrultusunda desteklerler ama ihmalkar olan mükemmeliyetçi ebeveynler çocuklarına kendi istekleri konusunda baskı uygularlar.
• Bu ebeveynler genellikle kendi başaramadıkları şeyleri çocuklarına yaptırmak istedikleri için baskı uygulayıcı olabilmektedirler.

• Sosyopat ebeveynleri diğerlerinden ayıran en temel özellik eylemlerinin ardından suçluluk hissetmemeleridir.
• Bu tip ebeveynler empati yapmakta oldukça güçlük çekerler.
• Sosyopat ebeveynler genelde çocuklarını kontrol etme isteğiyle dolu olurlar ve çocuğa kontrol edildiği sürece sevildiği mesajını verirler.

• Bazı ebeveynler çocuğu çocuk gibi değil de ebeveyn olarak değerlendirirler.
• Evlatlarının çocuk olarak kalmasına ya da çocuksu hareketler yapmasına izin vermez ve ona “Büyü artık.” gibi mesajlar verirler.
• Bu tip ailelerde büyümüş çocuklar etrafındaki kişilere erkenden bakım vermek zorunda hissedebilirler.

• Ebeveynlerin çok sevecen ve iyi bakım verici olduğu zamanlarda da duygusal ihmal görülebilir.
• Çocuğu sevmek ve onunla uyum içinde olmak birbirinden farklı kavramlardır. Çocuğu yalnızca sevme, yaptığı yanlışları göz ardı etmesi ile sonuçlandığı için çocuk geri bildirim alamıyor ve gelişimi geride kalabiliyor.
• Çocuk ile uyum içinde olmak için onun duygularını anlamak ve takip etmek önemli bir rol oynuyor.

• Kötü duygu yoktur. Duyguların kendileri iyi-kötü,  ahlaklı-ahlaksız değildir.
• Duygular her zaman mantıklı değildir ancak her zaman ortaya çıkmasının iyi bir nedeni vardır.
• Duygular çok güçlü olabilirler ancak üstesinden gelebilirsiniz.

• Tüm cihazlarda ebeveyn denetimini kurun ama bunun çocuğunuzun internet güvenliğini tümüyle garanti etmediğini aklınızdan çıkarmayın. Çocuklarınız internette gezinirken aktif biçimde gözlemleyin ve onlarla yakın ilişki kurun. Cihazları bu yüzden evde ortak kullanılan alanlarda tutmalı ve odalara götürülmesini yasaklamalıyız.
• Bir medya yönetim planı (çocukların teknolojiyi neden, ne zaman, nerede, ne kadar ve kiminle kullanabileceğini detaylarını içeren bir plan) oluşturun. Yazılı resmi bir belge veya sözel bir plan olabilir. Çocuğunuz büyürken ve dijital bilgileri değişirken buna tekrar dönüp güncellemeniz gerekeceğini unutmayın.
• Ekran başında geçirilen zamanın sınırlama getirin ama sadece ekranlarla ne kadar zaman geçirdiklerine odaklanmayın. En önemlisi ekranları kullanırken ne izlediklerini/yaptıklarını/oynadıklarını da göz önünde bulundurun. Öğle ya da gece uykusundan 90 dakika önce ekranlara maruz kalışını en aza indirin.
• Çocuğunuz için ekran başında geçireceği sağlıklı sürelere karar verin: İlişkiler, uyku, oyun, hareket, beslenme ve ifa işlevi becerileri için günlük olanaklara sahip mi ?
• Mümkün olan yerlerde teknolojiyi çocuğunuzla birlikte kullanmanın çocuklar için faydalı olduğuna dair bol bol kanıt bulunmaktadır. İnternette ne yaptıkları ile ilgilendiğinizi gösterin ve sanal dünyada öğrendiklerini gerçek dünyada aktarmalarına yardımcı olun.
• Olası zarar riski yüzünden çocukların kablosuz ağlara maruz kalışını en aza indirin: Uygulamaları kucaklarındaki cihazda kullanmasınlar, kullanılmadığı zamanlarda modemleri kapatabilirsiniz, mobil cihazları uçak moduna alın, çocuk ile cihaz arasındaki mesafeyi arttırın ve mümkün olduğunda kablo bağlantısını kurun
• Çocukları dijital cihazları kullanırken sağlıklı dinleme, görme ve duruş alışkanlıkları öğretin.
•  Sağlıklı medya alışkanlıklarına kendiniz örnek oluşturun: çocuklarınızın yanında telefonunuzu ya da cihazlarınızı kullanırken net sınırlar koyun.
• Yeşil zamanınızı ile ekran zamanınızı dengeleyin. (Yeşil zamanlar yani açık alanda planlanmamış serbest oyun saatleri, zihnin dinlenmesine ve çocuğunuzun yaratıcılığının gelişmesine yardımcı olur.)

• Hedeflere ulaşılabilir. Temel değerler hedeflere ulaştıktan sonra dahi bize yol gösterir.
• Hedefler varış yerleridir. Temel değerler yönergelerdir.
• Hedefler yaptıklarımızdır. Temel değerler olduğumuz şeylerdir.
• Hedefler belirlenir. Temel değerler keşfedilir.
• Hedefler sıklıkla dışarıdan gelir. Temel değerler derinden gelir.

• Gün ışığından mümkün olduğunca fazla yararlanmaya çalışın ve güne erken başlayın.
• Bedensel olarak rahatlamanızı sağlayacak spor faaliyetlerinde bulunun.
• İlgi ve yetenekleriniz doğrultusunda hobi edinin.
• Yakın arkadaşlarınızla birlikte sosyalleşin.
• Küçük molalarla ruh halinizi destekleyin.

• Korku, endişe, suçluluk, pişmanlık, öfke, karamsarlık, panik, çaresizlik ve utanç gibi duygular çok derin ve yoğun yaşanır. Bu duygular sık sık değişebilir. Kendinizi eskiye kıyasla daha sinirli hissedebilirsiniz. Bazı duygularda ani iniş-çıkışlar olur. Endişeli sinirli ya da karamsar olabilirsiniz.
• Düşünce ve davranışlarınız olayın etkisi altındadır. Olayla ilgili anılarınızı tekrar tekrar anlatmak ihtiyacı duyarsınız. Yaşadıklarınız gözünüzün önünden gitmez. Her an tekrar deprem olacakmış gibi hisseder korku duyabilirsiniz. Dikkatinizi yaptığınız işe vermekte ya da karar vermekte zorlanabilirsiniz. Kafanız kolayca karışabilir. Hafızanızda problemler olabilir. Olan bitenlere inanmakta güçlük çekebilirsiniz. Uykunuz, yeme düzeniniz ve iştahınız bozulabilir. Ancak güçlü kalmak yakınlarınıza ve çevrenize yardımcı olabilmek için elinizden geldiğince ve olanaklar elverdiğince iyi beslenmeniz ve dinlenmeye çalışmanız gerektiğini unutmayın.
• Aynı felaketi yaşayan kişilerle sürekli olarak konuşma ihtiyacı duyabilirsiniz. Ama zaman zaman da içinize kapanıp hiç konuşmadan sadece düşünmek isteyebilirsiniz. Bunlar normaldir. Başka insanlarla sık sık konuşmanızın duygularınızı paylaşmanızın size yararı olacaktır. Çekinmeyin.
• Yoğun stresten ötürü vücudunuzda bazı belirtiler ortaya çıkabilir: Örneğin; baş ağrıları, bulantı ve göğüs ağrısı olabilir. Daha önce sürekli tedavi gerektiren tıbbi bir rahatsızlığınız varsa şiddeti artabilir. Bu durumda tıbbi yardıma başvurunuz. Şu noktayı anlamak çok önemlidir: Aynı olaya herkes aynı tepkiyi göstermez.
• Bazı insanlar hemen tepki gösterir bazılarının tepkisi ise aylar hatta yıllar sonra gecikmeli olarak ortaya çıkabilir. Bazılarının yaşadığı rahatsızlık verici tepkiler uzun zaman sürer bazı kişiler ise çok çabuk eski hallerine dönerler. Tepkiler zaman içinde de değişir. Bazıları olayın yaşandığı  sırada çok enerjiktirler ve sanki bu enerji sayesinde olayla daha kolay başederler ama hemen sonra umutsuzluk ve karamsarlık yaşarlar. Kendinize ve ailenize nasıl yardımcı olabilirsiniz? Duygusal olarak yeniden eskisi gibi sağlıklı bir duruma gelebilmeniz ve yaşamınızın kontrolünü yeniden ele geçirebilmeniz için yapabileceklerinizden bazıları şunlardır:
• Bu dönem kuşkusuz yaşamınızın zor bir dönemidir. Toparlanmak ve kendinize gelmek için zaman tanıyın. Kayıplarınız için yas tutmanız en doğal hakkınızdır. Duygularınızda iniş çıkışlar olması normaldir. Kendinize karşı sabırlı olun.
• Bu olayı yaşayan herkes sizin hissettiklerinize benzer şeyler hissetmektedir. Onlarla dayanışma içinde olun duygularınızı paylaşın.
• Alkol ve diğer uyuşturucu maddelerden uzak durun. Bunların yarardan çok zararı olacaktır. Ancak doktor tarafından verilen ilaçların kullanımı aksatılmamalıdır.
• Kendinizi bir takım etkinliklerle meşgul edin. Bu oyalama çabaları başkalarına yardımcı olmak, şu anda olabildiğince hayatınızı düzene koymaya çalışmak ya da çocuklarınızla daha yakından ilgilenmek biçiminde olabilir.
• Duygusal olarak yakın gelecekte de neler yaşayabileceğinizi öğrenmeye çalışın. Bilgi edinin veya sağlık kuruluşlarının deprem için oluşturulmuş özel birimlerine başvurun.
• Tekrar toparlanmak için sizin açınızdan en önemli olan ihtiyaçlarınızı ve  yapılması gereken işlerinizi sıraya koyun ve tek tek ele alın. 

• Onlarla daha fazla zaman geçirin. Olaydan hemen sonraki günlerde çocuğunuz sizden ayrılmak istemeyebilir. Sık sık elinizi tutmak kucağınızda oturmak boynunuza sarılmak isteyebilir. Eteğinize yapışıp ayrılmayabilir. Her fırsatta sizinle konuşmak ister. Yatmak istemez. Bunlara göz yumun anlayışlı davranın. Onlara dokunun sarılın. Bu tür fiziksel temas çocukları çok rahatlatır.
• Gerginliklerini azaltmak için onlara oyun imkanları tanıyın. Resmi kurumların açtığı çocuk merkezlerine gönderin. Buradaki oyun ve resim yapma faaliyetlerine katılmalarını teşvik edin. Küçük çocuklar resim yaparak olayla ilgili gerginliklerinden kurtulabilirler. Yaşadıklarını resme dökmeleri onlar için yararlıdır.
• Daha büyük çocuklarınızın sizinle ayrıntılı konuşmalarına izin verin duygu ve düşüncelerini ifade etmeleri için onları destekleyin yüreklendirin. Bu sayede felaketle ilgili olarak kafalarındaki sorulara cevaplar bulabilirler ve korkuları azalır. Sordukları soruları onların anlayabileceği biçimde cevaplamaya çalışın. Sık sık onları sevdiğinizi korkularını ve kaygılarını anladığınızı gösterin. Yemek yemek, oyun oynamak, uyumak gibi faaliyetleri mümkün olduğunca belli saatlerde yapmalarını sağlamaya çalışın. Çocuklarınıza hayatın artık normale dönmekte olduğu duygusunu vermeye çalışın.

• Öncelikle kaygının virüsten daha bulaşıcı olduğunu bilmek ve çocuğa aktarım yaparken sakin olduğumuz ve sakin göründüğümüzden emin olmamız gerekir.
• Virüsle ilgili soru sorduğunda ilk yapmamız gereken Sence nedir? , Virüs hakkında ne düşünüyorsun?   gibi sorularla çocuğumuzun neyi bildiğinden emin olmalısınız. Bu bilgi, bizim için başlangıç noktası olacaktır. Çocuğumuzun bildiğinden azını sunmak bize karşı güvensizlik yaratacaktır. Aksine çok kötü bir tablo çizerseniz de çocuktaki kaygı ve endişe artacaktır.
• "Virüsler, gözle göremediğimiz çok minik mikrop gibi şeylerdir. Şimdilerde dünyamıza yayılan bir virüs var. Bilim adamları bu virüsü tanımak ve önlemler almak için çalışmalar yapıyor. Biz güvendeyiz ve yayılmasını önlemek için yapabileceklerimiz var biliyor musun? Elimizi sıkça yıkamak, düzenli beslenmek,   elimizi yüzümüze, ağzımıza ve burnumuza götürmemek, hapşırınca ağzımızı kapatmak, kalabalık ortamlardan uzak durmak gibi..." şeklinde bir açıklama yapılabilir.  
• Kaygının en temel sebeplerinden birinin belirsizlik olduğunu biliyoruz. Bunu önlemek amacıyla evdeyken günlük bir rutin oluşturmakta fayda var. Rutinler öngörülebilirliği açısından güvende hisettmemizi sağlar.
• Bilgi kirliliğinden uzak durmak ve çocukları uzak tutmak alınabilecek en önemli tedbirlerden.
• Çocuklarımızın duygu paylaşımına izin verelim. Virüs ve virüsün yansımaları hakkında (örneğin; okulu ve arkadaşlarımı özledim gibi.) ne düşündüğü, nasıl hissettiğini konuşmak gibi...
• Okulların tekrardan ne zaman açılacağını sorarsa bununla ilgili bilgileri takip ettiğinizi ve kendisini bilgilendireceğinizi iletin.
• Özellikle okul öncesi dönemde soyut kavram ve ifadeler sınırlı olduğundan hayalindeki virüsü çizmesini istemeniz ve onu çizimlerle birlikte komik hale getirmeniz iyi hissettirecektir.
• Çocuklar için oyun en şifalandırıcı kaynaklardan biridir. Sıklıkla oyun oynayarak kaliteli vakit geçirerek olumsuz duyguları yönetmesine yardımcı olabilirsiniz.

1. Sevildiğini ya da güvenildiğini hissetmeme durumunda çocuklar ciddiye alınmak amacıyla yalan söyleyebilir.
2. Yaptıkları yanlış davranışın suçlayıcı tavırlarını üzerinden atmak ve sorulardan kurtulmak için
3. Onunla gurur duyulmasını istediği için
4. İlgi çekmek için abartılı hikayeler anlatabilir ve yalan söylüyor gibi görünebilir.
5. Kötü biri olmak amacıyla değil, fakat eğlence olsun diye yani heyecan için yalan söyleyebilir.
6. Klinik gözlemler sonucu görünene göre çok yüksek bir oran çocukların ebeveynlerinin otoriter tavırlarından ve cezalarından kurtulmak için yalan söylemeye meyil ettiklerini belirtmektedir.

1. Çocuğun gücünün üstünde kurallar ve sınırlardan kaçınmalısınız
2. Yeteneğinin üzerinde beklentiler girmeye veya aşamayacağı hedefler koymaya dikkat etmelisiniz
3. Sorunlu davranışını, yalan söyleme davranışından ayırın yani ilk önce yanlış davranışı ve bunun sonuçlarını öğrenmeye çalışın
4. Yalanını her yakalandığınız da öfke ile karşılık vermeyin. Nazikçe bir konuşma yaparak ona doğru söylemesinin sizi daha iyi hissettirecegini açıklayın
5. Çocuğu yalan kapanına kıstırıp yalan söyleme ihtimali olan durumlara daha çok soru sorarak kaygı ortamı oluşturmayın
6. Bir sorunu olursa sizinle açıkça konuşabilmesi için evde uygun bir ortam yaratın

• Ebeveynin çocuğun mümkün olan potansiyelinin üzerinde beklentileri olduğu durumlarda
• Çocuğun inandığı ve eğilim gösterdiği şeyler küçümsendiğinde veya görmezden gelindiğinde
• Yaşının ve gelişiminin gerektirdiği enerjiyi boşaltma ihtiyacı için meşru bir kaynak bulamadığında
• Ebeveynler ve sosyal çevre ile anlaşma konusunda iletişim problemleri yaşadığında
• Çocuğun mevcut duygu ve düşünceleri baskılandığında ya da değiştirilmeye zorlandığında
• Davranışları ebeveynlerin gözlem hataları sebebiyle yanlış yorumlandığında
• Fiziksel, cinsel veya sözel şiddete maruz kaldığında
• Ebeveynler arası tutarsız davranışlar görüldüğünde

• Çocuğa öfke de dahil bütün duygularını ifade etmesi için ortam sağlanmalıdır
• Öfke duygusunun sonucunda ortaya çıkan etkiler somutlaştırarak çocuğa öğretilmelidir. Örneğin; kitaplardan destek almak resim çizmek.
• Öfkeyi tetikleyen çevresel uyaranlar keşfedilmeli ve ortadan kaldırılmadır.
• Öfkeli olduğu durumlarda ben dilini kullanması konusunda destek olunmalıdır. Örneğin; oyuncağımın kırılması beni öfkelendirdi.
• Öfkenin görüldüğü anlarda olduğu yerden uzaklaştırılıp bakıvereninin yanında olması ve destek sağlaması gerekmektedir. Bu şekilde çocuk duygu düzenlemeyi öğrenecektir.
• Nefes egzersizleri, mindfulness gibi sakinleştirici yöntemler öğretilmeli ve öfke anında uygularken ebeveyn destek sağlamalıdır.

• Öfkemle Nasıl Başa Çıkabilirim? - Dagmar Geisler
• Çok Sinirliyim - Pedagog Ayşe Oy
• Semih in Öfkesi - Sangeeta Bhadra

• Çocuğun ekrana ayırdığı vaktin artması ile uykunun hem süresinin hem de verimliliğinin azalması çocuğun gelişimini olumsuz etkilemektedir.
• Ekran süresinin artmasının sosyal etkileşimini azaltması ve iletişiminin olumsuz etkilenmesi sonuçlarına yol açabilmektedir.
• İnsanları tanıma, anlama, duygularını okumadan sorumlu sosyal farkındalığın ekran süresinin artışı ile azalmaya başlaması.
• Ekran süresinin artışının çocukların dikkat sürelerini azaltan etkilere hatta Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Otizm Uyaran eksikliği gibi gelişimsel veya nörolojik patolojilere sebebiyet verebilmektedir.
• Akademik hayatın ekrana nazaran daha keyifsiz gelmesi sebebiyle okul başarısında düşüşe yol açabilmektedir.
• Çocuğun günlük ihtiyacı dahilinde yapması gereken fiziksel aktiviteyi kısıtlamaktadır.
• Teknolojinin kontrol edilemez ve uçsuz bucaksız olması sebebiyle reklam veya uygunsuz içeriklere erişime yol açması görülebilmektedir.
• Gereğinden fazla ekran süresi çocuğun motor gelişimi, dil gelişimi, kelime öğrenme hızı, sosyalleşme yetisi, dünyayı kavrama algısı ve zeka gelişimini olumsuz etkileyebilmektedir.

• Çocuğun uyuduğu odada tv, telefon, tablet bulundurulmamalıdır. Bu durum ekran süresini arttırabildiği gibi uyku sorunları, obezite veya düşük akademik başarıya da neden olabilmektedir.
• Çocuğunuzun ailecek izlenecek filmlerde veya oynanacak video oyunlarında söz hakkı olmasını sağlayın. Bu durum, çocuğun maruz kaldığı içerikleri takip etmenizi de kolaylaştıracaktır.
• Ekranda vakit geçirilen anları da ailecek yapılan bir aktiviteye dönüştürün ve oynadığı oyuna/izlediği içeriğe siz de dahil olun. Bu esnada izlenen/oynanan içerik hakkında fikirlerini sorarak onu anlamaya ve dinlemeye çalışarak sıkılıkla iletişim kurun.
• Zaman sınırı belirleyin. Özellikle ortak bir şekilde belirlenen zaman sınırına çocuğun uyum sağlama oranı daha yüksek olacaktır.
• Çocuk belirli bir program izlemediğinde ders çalışırken, yemek zamanlarında televizyonu kapatın.
• Anne babanın da gerekmedikçe ekran maruziyetini azaltması, çocuğun model alması ve sınırlarını koruması adına iyileştirici olacaktır.

• 0-3 yaş arası → Ekran maruziyeti önerilmemektedir.
• 3-4 yaş arası → Günde maksimum 20 dakika önerilmektedir
• 4-5 yaş arası → Günde maksimum 30 dakika önerilmektedir
• 5-6 yaş arası → Günde maksimum 1 saat önerilmektedir
• 6-8 yaş arası → Ekran süresi günde 2 saat ile kısıtlanmalı aile ile geçirilen zamanlarda ekran kullanılmamalıdır. Ekran, ebeveyn kontrolünde olmalıdır. Maksimum sürenin tamamı tek seferde kullanılmak yerine parça parça kullanılmalıdır.
• 8 yaş ve üstü → Ekran süresi günde 2-3 saat ile kısıtlanmalı aile ile geçirilen zamanlarda ekran kullanılmamalıdır. Ekran, ebeveyn kontrolünde olmalıdır. Maksimum sürenin tamamı tek seferde kullanılmak yerine parça parça kullanılmalıdır. Ekran süreleri aralarına en az 15 er dakikalık fiziksel olarak aktif olduğu görevler eklenmelidir.

• Dikkat ve odaklanma bozukluğu 
• Hiperaktivite huzursuzluk ve sinirlilik  
• Duygudurum oynaklığı duygusal bozukluklar ve memnuniyetsizlik 
• Organize olamama 
• Unutkanlık  
• Kendinden şüphe etme 
• Dürtüleri kontrol edememe gibi maddeler DEHB’nin belirlenmesine olanak sağlar.  

• Çocuğun cinsel kimlik gelişiminde önemlidir.
• Baba sevgisini ve desteğini hissetmek çocuğun özgüvenini olumlu etkiliyor.
• Farklı davranışlara karşı daha rahat alternatifler bulmasını sağlar
• Erkek çocuklar için babası ile özdeşim kurmalarına ve onları taklit etmelerine yarar.
• Kız çocuklarının ise karşı cins ile iletişim yollarını keşfetmesini sağlar.
• Babanın gelişime dahil olduğu durumlarda çocuğun psiko-sosyal uyumu olumlu etkilenmektedir.
• Babanın gelişim sürecine dahil olduğu durumlarda çocuklar problemler karşısında daha çok içsel odaklı, kontrol geliştirerek olayların nedenleri üzerinde iç görü kazanabilirler.
• Çalışmalar bu tarz çocukların akademik başarısının ve okula hazırbulunuşluklarının daha iyi olduğunu da ispatlar niteliktedir.

• Derin yaralarını örtbas etmek yerine yarayı keşfetmek
• Ebeveynleri ile kurulan bağlanma örüntülerini tanımak ve şimdi ebeveynleriniz ile beraberken nasıl hissettiğinizi anlamaya çalışmak
• Zayıflık olarak tanımladığınız sevgi, destek gibi besinlerin karşılanmamasını kusur değil eksiklik olarak tanımlamak
• Duygular zihnin yansımasıdır. İçeride bir yerde sıkıntı olduğunu gösterir. Bu sebeple duygular ile kaçınmak yerine temas kurmak dokunmak istemediğimiz derin bir keder ile karşı karşıya kalmamızı sağlasa bile iyileşmenin önemli bir yoludur.
• Günlük tutmak bazen temastan kaçındığınız duygular ile somut bir yüzleşme aracı olabileceği için içinizdeki sağlıklı yetişkini tanımanıza yardımcı olabilir.
• Öfke, çoğu zaman istemediğimiz bir duygu gibi görünse de içinizdeki yaralı çocuğu iyileştirmek için ihtiyaç duyduğumuz bir duygudur. Sağlıklı şekilde yansıtılmış bir öfke, çocukluktan yetişkinliğe tüm gelişim dönemlerinde ayrışma sürecinin olmazsa olmazıdır.
• Geçmişten kahırlanmak yerine geçmişimizi tanımak, geçmişle alışverişimizi tamamlayınca onu bir kenara bırakabilmek
• Hazır hissettiğimizde bu yaraları güvendiğimiz birine açmak ve destek istemek.
• Bazen içinizdeki çocuk ile konuşmak onunla temas etmenize yardımcı olacaktır. Aşağıda bununla ilgili bir egzersiz önerisi görmektesiniz.

• O çocuk kendini nasıl hissediyordu?
• Gereksinimleri nelerdi?
• Kendini nasıl ifade ederdi?
• Neler söylemek istedi ama söyleyemedi?
• Siz zaman zaman o çocukla nasıl konuşuyorsunuz (yargılayıcı, talepkar, eleştirel vb.)?
• O çocuğun ihtiyaçlarını karşılayabilmek için ona neler sunmam gerekir?
• Ona ne duymak ne yapmak iyi gelir?
• Siz o çocuğun ebeveyni olsanız ona neler söylemek isterdiniz?

1. Şok ve uyuşma: Bu aşamada kişi kaybı ilk kez öğrenir. Kişi ölümün gerçekliği ile kısa bir hissizlik yaşar.
2. İnanmama ve inkâr: Kişi ölümü/kayıp gerçeğini bir süre reddederek hiçbir şey olmamış gibi davranabilir. Bu tepkiler kişinin kaybını öğrendiği gün ve sonrası durumla kısa bir süre başa çıkmasına yardımcı olur.
3. Arzu etme: Kaybedilen kişinin geri dönmesi arzu edilir ve beklenir. Yalnızlık ve öfke gibi duygular bu sürecin önemli bir parçasıdır. Yaşanılan öfkenin en büyük sebeplerinden biri kişinin kendisini “neden ben” diye sorgulamasına bağlı olarak gelişir. Ancak bu öfke çevredekiler tarafından kişisel olarak algılanmamalı, bir çeşit duruma uyum sağlama çabası olarak nitelendirilmelidir.
4. Çaresizlik: Kayıp gerçeğinin kabullenilmesi ve sonuçlarının anlaşılmasıyla hissedilen çaresizlik, yas tutma sürecinin önemli bir parçasıdır. Bu aşamada hissedilen kaygı sonucu iş hayatında ve sosyal ilişkilerde güçlükler yaşanabilir.
5. Kabullenme ve hayatı düzenleme: Bu dönemde ölüm/kayıp gerçeği artık kabullenilmiştir. Yas tepkilerinin çeşitliliği ve yoğunluğunda azalmalar görülür. Normal yaşam fonksiyonları düzenlenir ve yeni ilişkiler ve projeler için yatırım yapılır.

1. Kaybınızı tek başına yaşamak yerine güvendiğiniz birilerinden destek isteyebilirsiniz. Anlatmak travmaların kabullenilme sürecinin önemli bir basamağıdır. Ancak unutmayın, elbette bu her an yanınızda birini istemeniz gerektiği anlamına gelmez, bazen yalnız kalma ihtiyacınız olması da normaldir.
2. Yas tepkilerinizle baş edebilmek ve yas sürecini daha kısa bir zamanda tamamlayabilmek için öncelikle fiziksel ihtiyaçlarınıza (uyku, yemek, sağlık) özen göstermeniz gereklidir.
3. Aileden birini kaybettiğinizde her bir aile üyesi farklı yas tepkileri verebilir. Daha fazla üzmekten kaçınmak ve onları korumak ya da zayıf görünmemek için duygularınızı diğer aile üyeleriyle paylaşmak zor olabilir. Aslında ailece kaybettiğiniz kişi hakkında konuşmak bu kişiyle ilgili hatıraları paylaşmak ailece birbirinizi daha iyi anlamanıza yas sürecini başlatıp tamamlamanıza yardımcı olacaktır.
4. Yas süreci gidenin ardından konuşmamak değil konuşmaktır, fotoğraflarını kaldırmak değil fotoğrafını görebilmeye dayanmaktır. Dolayısıyla yas sürecinde kaybı olan insanın, kaybı hakkında sık sık konuşmasına ve kaybettiği kişiyi hatırlatan uyaranlarla (fotoğraf, özel, eşyalar) temas etmesine izin verilmesi çok önemlidir.
5. Daha önce kayıp yaşamış kişilerle konuşmak sizi vereceğiniz olası yas tepkilerine ve sürecine hazırlar. Ancak unutmayın herkes aynı tepkiler vermez ve yas süreci yaşamaz.
6. Yaşadığınız yas tepkileri ne olursa olsun bunların normal tepkiler olduklarını unutmayın. Bu tepkileri sözel (konuşarak) ya da davranışsal (ağlamak, mezar ziyaretleri) ifade etmeye çalışmak sizi rahatlatacak ve kontrolde olduğunuz duygusunun gelişmesine yardımcı olacaktır. Yazarak ya da resim yaparak duygularınızı ifade etmek de iyi gelebilir.
7. Kaybettiğiniz kişinin cenaze törenine ve ardından da mezarına gitmek sizi ölüm gerçeğiyle yüzleştirmekle beraber size acınızı yaşamanız ifade etmeniz ve kaybınızla vedalaşabilmeniz için de fırsat sağlar.
8. Yıldönümleri, doğum günleri, bayramlar gibi özel günler sizin için zor geçebilir. Böyle günlerde sevdiğiniz ve güvende hissettiğiniz yakınlarınızla birlikte olmak zorluğu azaltır.
9. Kaybettiğiniz kişiyi hatırlatan anlamlı günlerde o kişiyi hatırlatan aktiviteler yapılması zor olsa da uzun dönemde yas sürecini kolaylaştırmaya ve tamamlamaya yardımcı olacaktır.

1. İnsanlık Hali: Ortak insanlık hali insanların zaman zaman hata yapabileceklerini ya da yetersiz olabileceğini kabullenmek olarak tanımlanır. İstek ve hedeflere ulaşamamak ya da hayal kırıkları dünyadaki hemen her bir birey tarafından yaşanan insani tecrübelerdir. Ancak çoğu zaman insanlar başarısızlık yaşadıklarında ya da başarısız hissettiklerinde bunun yalnızca kendi başlarına gelen bir tecrübe olduğu ya da kusurlu oldukları yanlış kanısını taşımaktadırlar ve bu yüzden kendilerini çevrelerinden ilişkilerinden izole etme eğilimi taşımaktadırlar. Kendileriyle ilgili yanlış bir şey olduğu algısı kişilere yalnızlaşmış soyutlanmış hissettirir ve hissettikleri acıyı arttırır. Ancak zor yaşam koşulları herkes tarafından paylaşılan insani bir tecrübe olarak çerçevelendirildiğinde kişi acı çekerken başkalarından uzaklaşmak yerine sosyal hayata entegre kalabilir.
2. Öz-nezaket: Kişinin kendisine karşı nazik olması hataları veya yetersizlikleri karşısında yargılayıcı olmaktansa anlayışlı ve yumuşak bir tutumla kabullenilmesidir. Zorlanmalar karşısında kişinin kendi gereksinimlerini tanıması ve kendini duygusal olarak rahatlatmaya çalışması olarak ifade edilebilmektedir.
3. Bilinçli Farkındalık(mindfulness): Bilinçli farkındalık kişinin yaşadığı negatif duyguları ya da düşünceleri yargılamadan bastırmadan ve reddetmeden açık bir zihinle kabul etmesidir. Araştırmacılar bilinçli farkındalığın pek çok sebepten öz-şefkatin ana bileşenlerinden biri olduğunu vurgulamıştır. Öncelikle kendimizi şefkatle kucaklayabilmek için önce acı verici tecrübelerimize dikkatimizi vermemiz gerekir. Çoğunlukla kişilere acı veren şey kendilerine yönelttikleri acı eleştirilerdir. Yargılayıcı olmamak acıyı azaltır ve bu negatif düşüncelerin farkında olmak sorunla gereğinden fazla özdeşleşmeyi engeller. Negatif duygu ve düşüncelerin denge ve sükûnetle karşılanabilmesi için zihinsel bir farkındalık gerekir.

1. İstenmeyen Hatıralar: Travmayı yeniden yaşatan isteğe bağlı olmadan çıkan hatıralardır ve günlük işlevselliğe zarar verir.
2. Kaçınma: Yaşanan olayı hatırlatan durumlardan kaçınmak ilgili ortamdan uzaklaşmak isteğidir. Örneğin travma asansörde gerçekleşmişse asansöre binmekte zorluk yaşama gibi.
3. Olumsuz Düşünce ve Ruh Hali: Kendisi veya başkaları ile ilgili olumsuz düşünceler ilgi kaybı duygusal hissizlik gibi duygudurumda bozulmalardır. İlişkilerini olumsuz etkileyebilmektedir.
4. Aşırı Uyarılmışlık Hali: Uyumakta zorlanma aşırı gergin olma ve tetikte olma diken üstünde bir şekilde travmatik olayın tekrar yaşanacağını düşünme kolayca irkilme tehlikeye karşı tetikte olma halidir.

• Yaşamın devam edebilmesi ve canlıların kendilerini dış faktörlerden koruyabilmesi için gerekli olan en temel farkındalık seviyesidir.
• Bireyin kendisini algılama ve fark etme becerisi olan kendilik farkındalığıdır.
• Bu farkında olma durumunda bilinçli farkındalık yer almaktadır. Bu kavram şimdiye an be an önyargılardan arınmış bir şekilde dikkat etmeyi ifade etmektedir.

• Yargılamama: Günlük hayatımızda karşılaştığımız problemleri deneyimleri değerlendirmek ve onun hakkında yorumlar yapmak hepimizin yaşadığı bir süreçtir. Fakat yapılan bu yorumlar çoğu zaman yanlı olabilmektedir. Zihin yaşanan olayları aileden çevreden ve geçmiş deneyimlerden öğrendiğimiz yargılar ile değerlendirebilmektedir. Bu otomatik süreç de olayları yargılayarak çarpıtmamamıza yol açabilmektedir. Bu sebeple yargıların fark edilmesi zihni kontrol altına almaya çalışmadan yalnızca takip etmek duyguları ve kararları şefkatle karşılamak bilinçli farkındalığın önemli bir parçasıdır.
• Sabır: Sabır içinde metanet direnç ve kontrol gibi kavramları barındırmaktadır. Çağın hızını göz önüne aldığımızda beklemek gibi kısa veya terfi almak gibi uzun dönemli süreçlerde fark etmeden bir sonraki adıma odaklanıyor oluyoruz. Sabır bize geçen zaman içinde ek bir zaman tavır ve olayların doğal akışının devamına izin vermesi açısından bilinçli farkındalık için gereklidir.
• Yeni başlayan (acemi) zihni: Bilinçli farkındalık için önemli tutumlardan biri de her anının diğerine benzediğine inanan acemi zihni kavramıdır. Şimdiki anın kendine has yapısını görmek ve o anı ilk kez deneyimler gibi hevesli meraklı olmak bilinçli farkındalık için önemli bir beceridir.  
• Güven: Güven bilinçli farkındalığın önemli bir parçasıdır. Bu kavram benliğimizin ortaya konulmasını ifade etmektedir. Farkındalığa güven duymak bireyin kendine duyduğu güveni de destekleyecektir. Bu beceri özellikle de beklenmedik problemler anında öfke ve huzursuzluk hissetmekten ziyade güven duymamızı sağlayacaktır.
• Hırslanmamak: İnsanoğlu her zaman bir şey elde etmek için azimle çalışmaktadır. Bilinçli farkındalıkta ise herhangi bir amaç olmadan sadece kişinin var olma durumuna dikkat çekilmek istenmektedir. Değiştirilmeye çalışılan bir durum yoktur. Yalnızca anın içinde kalmaya özen gösterilir. Bilinçli farkındalıkta önemli olan gelen ve giden yaşantılarla savaşmak değil bu yaşantılara tanıklık etmektir.
• Kabul: Bireyler çoğu zaman istenmeyen duyguları bastırma ve zorlandığı yaşantılardan kaçma eğiliminde olacaktır. Fakat bu çaba kişide daha çok stresten başka bir şeye yol açmamaktadır. Olumlu ve olumsuz yaşantılara aynı mesafede kalabilmek ve başarıyı kabul ettiğimiz gibi başarısızlığı da kabul etmek ve yaşantıları sınıflandırmadan sadece tanıklık etmek kabulün önemli bir parçasıdır.
• Akışına bırakmak: Bu kavram ile zihin belirli bir görüş istek veya duygu ile sınırlanmamayı öğrenmektedir. Zihnimiz birçok değerlendirmenin beklentinin önyargıların geçidi haline gelebilir bu noktada kritik olan bunları fark edip şimdiki anımıza odak noktamıza geri dönebilmektir. Bu sayede izin verme sürecini geliştirebiliriz.

• Okul süreci ve planlamasına çocuğu da dahil etmek kaydını beraber yaptırmak sınıfını tanıtmak hislerini onunla konuşmak güvendiği ebeveynlerin desteği ile gezdiği okulun daha aşina gelmesi ile birlikte güven ilişkisini arttıracaktır.
• Eleştirel bir dil ile neden alışamadığını sorgulamak yerine yaşadığı problemi anlamak ve uyum sağlaması için yardımcı olmak gerekmektedir.
• Anne-baba ve öğretmen arasında iş birliği kurulup okulun güvenli hale getirilmesi gerekmektedir.
• Alışma süreci tamamlanana kadar kademeli bir ayrışma süreci için uyum sağlayana kadar ebeveynler okulun yakın çevresinde bekleyebilir.
• Okula gitmeme sürecinde direnç gösteren çocuklara karşı pozitif iletişime zarar vermeden ama kararlı ve net sınırlar çizerek okulda olması gerektiği anlatılmalıdır.
• Çocuğun istemediği durumlarda okuldan alınacağını sezmesi okula uyumunu ve düzenli devamlılığını zorlaştıracaktır. Bu nedenle hastalık gibi acil durumlar haricinde okul saatleri arasında okulda olması gerektiği fakat çıkış saatinde annenin/babanın onu bekliyor olacağı ifade edilmelidir.
• Ebeveynlerin kaygılarını rahatlıkla hissedecek olan çocuk okula gönderilirken ebeveynlerin de sakin ve gerginlikten uzak tutumlar sergilemesi güvenli bir konumda olduğunu hissetmesi açısından önemlidir.

1. Ona sık sık söz hakkı verin.
2. Kendini ve duygularını Ne düşünüyorsun nasıl hissediyorsun şeklindeki sorularla anlamaya çalışın.
3. O konuşurken yüzüne bakın ve ciddiye alındığını hissettirin.
4. Onun fikirlerine değer verdiğinizi hissettirin.
5. Olumlu davranışlarını takdir edin.
6. Yaşına uygun görevler verin.Verilen görevlerin sonlandırılmasını takip ederek takdir edin.
7. Çocuğunuza zaman ayırın.
8. Çocuğunuzla farklı konularda sohbet etmeye çalışın.
9. Onun korku ve endişelerine saygı duyun.
10. Aşırı eleştirel bir dil kullanmaktan ve yargılamaktan kaçının.
11. Hatalı davranışları hakkında onu uyarırken başbaşa olmaya önem verin.
12. Kabiliyetlerini fark edin ve geliştirmesi için teşvik edin.
13. Sosyalleşmesi için onu cesaretlendirin.
14. Topluluk içinde söz alması için teşvik edin.
15. Onun önem verdiği şeylere siz de önem verin.
16. Aile için vazgeçilmez biri olduğunun altını çizin.
17. Onun yerine getirmesi gereken sorumlulukları siz üstlenmeyin.
18. Çocuğunuzla birlikte sosyalleşmeye özen gösterin.
19. Yanlış ve uygunsuz cezalandırmadan kaçının.
20. Çocuğunuzun gelişmekte ve değişmekte olan bir kişilik yapısı olduğunu unutmayın.

1. Doğal bir merak
2. Bütünleştirirci bir zihin
3. Hatalardan öğrenebilme becerisi
4. Öğretmenle kurulan iyi bir ilişki

1. Dikkatsizlik: Yaptığı işe sık sık ara verme işlerinin son teslim tarihlerini unutma plan yapmakta güçlük projeleri bitirememe konsantre olamamama unutkanlık ve sık sık eşya kaybetme
2. Aşırı hareketlilik ya da dürtüsellik: Öfke kontrol sorunları para hesabını bilememe gereksiz harcamaları sıklıkla yapma evlilik sorunları sık iş/eş/arkadaş değiştirme uzun süre yerinde duramama
3. Kişinin aile ilişkileri okul ya da iş yaşamı gibi en az iki farklı alanda sorunlara yol açması
4. Zamanı ayarlayamama
5. Pek çok işi aynı anda yürütememe
6. Genel bir düzensizlik ve geç kalma/telaş hali
7. Sonuçlarını düşünmeden konuşma
8. Yapacağı işi erteleyememe
9. Üstlenilen görevleri yarım bırakma
10. Sıra beklemede zorluk
11. Karar vermekte zorlanma (ya ani karar verme ya da verememe)
12. Durdurulamaz yeme atakları
13. Uykuya dalmakta zorlanma
14. Tehlikeli araç kullanımı sık kaza yapma vb.

• Genetik: DEHB belirtileri ebeveynlerinizde de görülebilir ve genetik olarak aktarılabilir.
• Çevre: Genetik sebeplerden biri olsa da tek sebep genetik demek doğru olmayacaktır. Çocukken ekran süresi vb. maruz kalınan çevresel faktörler de yol açabilmektedir.